ਨਾਲ ਨਗਰੀ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦ ਦੁੱਧ ਦੇ ਕਟੋਰੇ ਵਿਚ ਚੰਬੇਲੀ ਦਾ ਫੁੱਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਚੰਬੇਲੀ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਨਾਮ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਵੰਡਣ ਆਏ ਹਨ।

 

ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਅਲੰਕਾਰ

ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਗੁਣਵਾਨ ਦਾ ਉਲਟਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਵਿਰੋਧ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-

ਰਾਜੇ ਆਪ ਕਮਾਂਵਦੇ ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ॥

ਚੇਲੇ ਸਾਜ ਵਜਾਇਦੇ ਨਚਨਿ ਗੁਰੂ ਬਹੁ ਬਿਧਿ ਭਾਈ॥

ਚੇਲੇ ਬੈਠਨਿ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਿ ਉਠਿ ਘਰੀਂ ਤਿਨਾੜੇ ਜਾਈ॥

ਕਾਜੀ ਹੋਇ ਰਿਸਵਤੀ ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕ ਗਵਾਈ॥ (ਪਾਉੜੀ ३०)

ਇਥੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਇਨਸਾਫ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾੜ ਦਾ ਕੰਮ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਉਲਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਜੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨਿਰਪੱਖ ਫੈਸਲੇ ਸੁਣਾਉਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਧਿਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਿਰਣੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਅਲੰਕਾਰ ਆਇਆ ਹੈ।

 

ਬਿੰਬ ਵਿਧਾਨ

ਬਿੰਬ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਮੂਰਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਰਤ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਝਰਨਾਟਾਂ ਅਥਵਾ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਿੰਬ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਾਡਾ ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੂਖਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਮੂਰਤ ਸਹਿਜ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਕਈ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਿੱਤਰਬੱਧ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ, ਅਮੂਰਤ ਨੂੰ ਸਮੂਰਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਛਾਇਆ ਕਰਨਾ, ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਬਿੰ ਬ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਤੱਤ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਤੱਤ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ। ਬਿੰਬ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਹਿਚਾਣ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਸੁਰ ਨਾਦ ਵਾਂਗ ਬੋਲਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ। ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣੀ ਮੂਰਤ ਸਾਡੀ ਇਸੇ ਇੰਦਰੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਵੇ। ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਬਿੰਬ ਬਾਬਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ (Image) ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਤਰਲ, ਨਾਜ਼ਕ ਤੇ ਅਮੂਰਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਰਤ ਬਣਾਉਣਾ ਲੋੜਦਾ ਹੈ।