ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਬਿੰਬ ਦਾ ਬੋਧ ਸਾਡੀ ਛੋਹ-ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਂ ਦੂਸਰੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਸਪਰਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਸਪਰਸ਼ ਜਾਂ ਛੋਹ ਤੋਂ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਸਪਰਸ਼ ਬਿੰਬ ਦੀ ਲਖਾਇੱਕ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਗੰਧ ਬਿੰਬ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਉਦਾਹਰਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸਪਰਸ਼ ਬਿੰਬ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਚੰਦਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਵਨ ਚੰਦਨ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ-ਛੋਹ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਚੰਦਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਗੰਧ ਬਿੰਬ ਜਾਂ ਸਪਾਰਸ਼ ਬਿੰਬ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹਨ। ਬਹੁਤੀ ਢੂੰਡ ਭਾਲ ਕੀਤਿਆਂ ਇੱਕ ਅੱਧੀ ਮਿਸਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ—

ਜੀਵਣਿ ਮਾਰੀ ਲਤਿ ਦੀ ਕੇਹੜਾ ਸੁਤਾ ਕੁਵਰ ਕੁਫਾਰੀ॥

ਲਤਾ ਵਲਿ ਖੁਦਾਇ ਦੇ ਕਿਉਂ ਕਰਿ ਪਇਆ ਹੋਇ ਬਜਿਗਾਰੀ॥

ਟੰਗੋ ਪਕੜਿ ਘਸੀਟਿਆ ਫਿਰਿਆ ਮਕਾ ਕਲਾ ਦਿਖਾਰੀ॥ (ਪਉੜੀ ੩੨)

 

ਰਸ ਵਿਧਾਨ :

ਰਸ ਖੱਟੇ, ਮਿੱਠੇ, ਕੌੜੇ ਜਾਂ ਬਕਬਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡਾ ਸੰਬੰਧ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਰਸਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਕਵਿਤਾ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰਸ ਨਾਲ ਹੈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਸ ਤੋਂ ਉਹ ਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਸੁਆਦ ਦੇਵੇ। ਜੋ ਵਗਦਾ ਹੈ, ਤਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਰਸ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਰਸ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਮੰਮਟ ਮੁਤਾਬਕ ਰਸ ਜਦ ਵੀ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਫੁੱਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਜਾ ਹਿਲੋਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਗਲਵੱਕੜੀ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਸ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤਕ ਆਨੰਦ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਨ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਕਤ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜੋ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੁਆਦ ਜਿਹਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਰਸ ਹੀ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ : ਬੀਰ ਰਸ, ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ, ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ, ਰੋਦਰ ਰਸ, ਬੀਭਤਸ ਰਸ, ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਅਤੇ ਹਾਸ ਰਸ ਆਏ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਦ ਸਾਰੀ ਰਸ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਹਰੇਕ ਪਉੜੀ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਪਾਠਕ ਜਾਂ ਸਰੋਤਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਜਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਪਉੜੀ ਨੰਬਰ ਅੱਠ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ :

ਪਿਰਮ ਪਿਆਲਾ ਸਾਧ ਸੰਗ ਸ਼ਬਦ ਸੁਰਤਿ ਅਨਹਦ ਲਿਵ ਲਾਈ।

ਧਿਆਨੀ ਚੰਦ ਚਕੋਰ ਗਤਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦ੍ਰਿਸਟਿ ਵਰਸਾਈ॥

ਘਨਹਰ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਮੇਰ ਜਿਉਂ ਅਨਹਦ ਧੁਨਿ ਸੁਣਿ ਪਾਇਲ ਪਾਈ॥

ਚਰਣ ਕਵਲ ਮਕਰੰਦ ਰਸਿ ਸੁਖ ਸੰਪੁਟ ਹੁਇ ਭਵਰੁ ਸਮਾਈ॥

 

ਬੀਰ ਰਸ

ਚੂੰਕਿ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਾਰਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਲੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੁਦਰਤੀ