ਪੰਕਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਜਾਂ ਅਜੀਬਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ -

ਓਅੰਕਾਰ ਆਕਾਰੁ ਕਰਿ ਏਕ ਕਵਾਉ ਪਸਾਉ ਪ ਸਾਰਾ॥

ਰੋਮਿ ਰੋਮਿ ਵਿਚਿ ਰਖਿਓਨਿ ਕਰਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡਿ ਕਰੋੜਿ ਸੁ ਮਾਰਾ ॥

ਇੱਕਸਿ ਇੱਕਸਿ ਬ੍ਰਹਮੰਡਿ ਵਿਚ ਦਸਿ ਦਸਿ ਕਰਿ ਅਵਤਾਰ ਉਤਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੪)

 ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ :-

--ਟੰਗੋਂ ਪਕੜ ਘਸੀਟਿਆ ਫਿਰਿਆ ਮਕਾ ਕਲਾ ਦਿਖਾਈ। (ਪਉੜੀ ੩੨)

--ਨਾਲਿ ਲੀਤਾ ਬੇਟਾ ਪੀਰ ਦਾ ਅਖੀ ਮੀਟਿ ਗਇਆ ਹਵਾਈ॥

ਲਖ ਆਕਾਸ ਪਤਾਲ ਲਖ ਅਖਿ ਫ਼ਰਕ ਵਿਚਿ ਸਭਿ ਦਿਖਲਾਈ॥

ਭਰਿ ਕਚਕੌਲ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਦਾ ਧੁਰੋਂ ਪਤਾਲੋਂ ਲਈ ਕੜਾਹੀ ॥

ਜ਼ਾਹਰ ਕਲਾ ਨ ਛਪੈ ਛਪਾਈ॥ (ਪਾਉੜੀ२६)

 

ਹਾਸ ਰਸ

ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਰ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਣ ਨਾਲ ਹਾਸ ਰਸ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਦੁਰਗਤੀ 'ਤੇ ਵੀ ਹਾਸ ਉਮੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹਾਸਾ ਉਪਜਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਸਾ ਨਹੀਂ ਉਪਜਿਆ। "ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਹਾਸ ਰਸ ਫੁਟਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਭੰਗਰ ਨਾਥ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ 'ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਕੁਚਜੀ ਆਹੀ ਜਾਂ ਸਿਵਰਾਤ ਦੇ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਲੋਟਾ ਛੁਪਾ ਲੈਣ ਤੇ ਭਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਲੋਟੋ ਵਿਚ ਸੀ ਭਗਤੀ ਹੀ ਭੁਲ ਜਾਣੀ ਅਤੇ ਬਾਬੇ ਦਾ ਫੇਰ ਲੋਟਾ ਕੱਢ ਵਿਖਾਣਾ ਆਦਿ ਝਾਕੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੁਸਕਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।" (ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਪੰਨਾ 159)। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਪ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਹਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੱਖੀਆਂ ਦੁਹਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਹਾਸੇ ਦੀ ਡੋਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕਾਰਨ ਹਾਸਾ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 161)

 

ਕਰੁਣਾ ਰਸ

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਗਮ ਦੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚੋਂ ਪਾਠਕ ਤਰਸਮਈ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ 20ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ/ਹਾਕਮ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕਹੀਣ ਹੋ ਕੇ ਢਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ