ਜਗ੍ਹਾ ਮਸੀਤਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

-ਠਾਕਰ ਦੁਆਰੇ ਢਾਹਿ ਕੋ ਤਿਹਿ ਠਉੜੀ ਮਾਸੀਤਿ ਉਸਾਰਾ॥

ਮਾਰਨਿ ਗਊ ਗਰੀਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰਿ ਪਾਪੂ ਬਿਸਾਰਾ॥

 

ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ

ਅਖ਼ੀਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲੈਣਾ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਮਰਈਆ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾਗਤ ਵਿਵੇਚਣ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਵਲੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਧਿਆਨ ਖਿਚਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਆਪ ਘੜੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਉਝੀੜੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਹਰੀੜੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹਰੀ ਦਾ, ਸਹਜਿ ਸਰੋਵਰ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਾਨਸਰ ਅਤੇ ਅਲੀੜੀ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਆਦਿ। ਸਮਾਸ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੰਸ ਵੰਸ, ਤੁਰਿਤਰੈ, ਕਉਲਾਲੀ, ਝੀੜ ਉਝੀੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਸਾਗਰ ਆਦਿ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਖੜੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਠੁੱਕ ਬੱਝਾ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੁੱਠ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਡਾ. ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਬਾਹਰੀ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਹਿਲੀਆਂ ਦਸ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੁੱਠ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕੇਂਦਰੀ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਉੱਤੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਬੂਰ ਹਾਸਿਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਕਾਫੀਆ ਬੰਦੀ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਥਾਂ ਉਹ ਤੁਕਾਂਤੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਖੀਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ 28ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ 'ਆਹੀ' ਦੇ ਨਾਲ 'ਆਈ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤ ਕੇ ਤੁਕਾਂਤੀ ਮੇਲ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ 'ਪੇਖੇ' ਦਾ 'ਤੇਤੇ' ਨਾਲ ਤੁਕਾਂਤ ਬੰਨਿਆ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ 'ਬੇਮੁਹਤਾਜੇ' ਦਾ 'ਸਾਗੇ' ਨਾਲ ਤੁਕਾਂਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕਈ-ਕਈ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ 'ਲੁਕਾਈ' ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ 'ਲੋਕਾਈ' ਵੀ।