ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਏ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੋਈ ਮਿਲੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪੇਸ਼ ਹੈ-

-ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਬਾਰੀਕ ਹੈ ਖੰਡੇ ਧਾਰ ਗਲੀ ਅਤਿ ਭੀੜੀ॥

ਉਥੇ ਟਿਕੈ ਨ ਭੁਣਹਣਾ ਚਲਿ ਨ ਸਕੈ ਉਪਰਿ ਕੀੜੀ॥

ਵਾਲਹੁੰ ਨਿਕੀ ਆਖੀਐ ਤੇਲੁ ਤਿਲਹੁੰ ਲੈ ਕੋਲੁ ਪੀੜੀ॥

ਗੁਰਮੁਖਿ ਵੈਸੀ ਪਰਮ ਹੰਸ ਖੀਰ ਨੀਰ ਨਿਰਨਉ ਚੁੰਜਿ ਵੀੜੀ॥ (੧੧/੫)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਏ ਰਹਾਉ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਰੰਜਾਮਿ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਾਉ ਵਾਲੀ ਤੁਕ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਪਦ ਦਾ ਥੀਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਠੀਕ ਹਰ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਪੰਕਤੀ ਜਾਂ ਸਤਰ ਸਮੁੱਚੀ ਪਉੜੀ ਵਿਚਲੀ ਵਸਤੂ ਸਾਮੱਗ੍ਰੀ ਦੀ ਮਹੱਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਉੜੀ ਦਾ ਸਾਰ ਜਾਂ ਨਿਚੋੜ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰੀ ਅੱਧੀ ਸਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਏ ਰਹਾਉ ਵਾਲੀ ਤੁਕ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਕਥਾ ਰਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਤਾਂ ਗੋਤਾਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਪਉੜੀ ਵਿਚਲਾ ਕਥਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰੋਚਕ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸ਼ੈਲੀ, ਨਾਟਕੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਲਿਖਣ-ਸ਼ੈਲੀ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹੈ— "ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲਿਖਣ-ਸ਼ੈਲੀ ਅਨੁਪਮ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਡੁੱਲ੍ਹ ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਕ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਸੁਨੱਖੀ ਹੈ। ਸਰਲਤਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਐਨ ਮੌਕੇ ਸਿਰ ਹਨ। ਆਪ ਸਰਲਤਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ, ਬਿਆਨ ਮੁਆਦਲਾ ਤੇ ਅਸਰ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਤਰਤੀਬ, ਨਿਸਬਤ ਤੇ ਵਿਉਂਤ ਆਪ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਆਪ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਤੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੀ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ ਸਤਰ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਪੜ੍ਹਾਂਗੇ, ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਅਕਿਹ ਰਸ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਗੋਂਦ ਵਿਚ ਹੋਛਾਪਨ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਵਿਕਾਸ ਕੁਦਰਤੀ, ਚਾਲ ਅਮੀਰੀ ਤੇ ਘਾੜਤ ਸੁੰਦਰ, ਸੁਚੱਜੀ ਤੇ ਫੱਬਵੀਂ ਹੈ।"      (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 67)

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਲਿਖਣ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ-ਉੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਇੱਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਾਇੱਕ ਸੰਵਾਦਮਈ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੰਕੇ ਨਵਿਰਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤੇ