ਕੇ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।
ਘਰ ਉਲਾਹਮੇ ਆਂਵਦੇ। ਘਰ ਮਾਰ ਪੈਂਦੀ, ਝਾੜਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਤੇ ਮਾਂ ਕਲ ਮੌਤਾਂ ਵੀ। ਪਰ ਹਾਣੀ ਤੇ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਰੋਂਦ ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਏਸੇ ਲਈ ਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਖੇਡਣ ਲਈ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕੱਲਾ ਈ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਯਾ ਸੋਚ ਫਿਕਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਯਾ ਵਗਦੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਟਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਵਣ ਜਾਣ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ।
ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਖੂਹ ਉੱਤੋਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਨਹਾਂਵਦੇ ਤੇ ਲੀੜਾ ਕੱਪੜਾ ਵੀ ਏਥੇ ਈ ਆ ਧਾਵਦੇ ਸਨ । ਜਿਆਦਾ ਕਰਕੇ ਖੂਹ ਵਗਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਦੀ ਦੂਸਰੇ ਦੀ।
ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਣ ਤੇ ਲੀੜੇ ਧੋਵਣ ਲਈ ਥਕਲਾ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਆਂਵਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਕੱਲੀ ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਝਾਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।
ਇੱਥੇ ਈ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹਾਂਵਦੀਆਂ। ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਤੁਹਮਤਾਂ ਧਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਿੱਸੇ ਜੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਸੁਣਾਂਵਦੀਆਂ ਸਨ।
ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਝੁਰਮਟ ਦੇਖ ਕੇ ਗੱਭਰੂ ਮੁੰਡੇ ਅੱਜੀ ਪੱਜੀਂ ਖੂਹ ਉੱਤੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਾਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਅੰਨ੍ਹ ਉਗਾਵਣ ਵਾਲੇ ਰਾਹਕਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਖਾਵਣ ਲਈ ਕਦੀ ਪੂਰਾ ਅਨਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਰੀਝ ਨਾਲ ਸਨ, ਪਰ ਫਸਲ ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਹੱਕ ਸਿਰਫ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਹੂੰਝ ਕੇ ਲੈਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਕਰਜੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਰਾਹਕ ਸਬਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਕੇ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਰਾਹਕ ਹਯਾਤੀ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਝਾਗਦੇ ਹੋਏ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਸਿਆਣੇ ਤੇ ਚਲਾਕ ਰਾਹਕ ਪੱਕੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਅਨਾਜ ਚੁਰਾ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਨਾਜ ਦੀ ਚੋਰੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਕਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਈ ਮੁਨਸ਼ੀ ਤੇ ਮੈਨੇਜਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਮਝਦਾਰ ਰਾਹਕ ਹਰ ਜਾਲ ਤੇ ਚੌਂਕੀਦਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਚੁਰਾ ਈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਨਾਜ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸਾਡਾ ਘਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਹਰ ਸੀ। ਅਨਾਜ ਦੇ ਬਣੇ ਬੋਹਲ ਉੱਤੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਦਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਤੇ ਕਦੇ ਆਪ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅੱਖਰ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਬੋਹਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾਣਾ ਹਿਲਾਵਣ ਨਾਲ ਵੀ ਸੁਆਹ ਨਾਲ 'ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਾਬਰ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਅਸਾਡੇ ਪਿਉ ਦੇ ਹੱਥ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੁਨਸ਼ੀ ਉਰਦੂ
