ਆ।"

ਪਰ ਨਾਨੀ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਆਖਦੀ, "ਐ ਹੈ, ਤੂੰ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਈ ਰੱਖ ਲਿਆ ਏ, ਬਾਲ ਇੰਜ ਈ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਜ਼ਰਾ ਅੱਥਰਾ ਏ ਮੇਰਾ ਗੋਗੀ, ਹੋਰ ਕੀ ਏ ਇਹਨੂੰ।"

ਨਾਨੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਦਾ, "ਖ਼ੈਰ ਦੀ ਮਾਂ, ਅੱਥਰੇ ਹੋਵਣ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵੀ ਏ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ।" "ਕੀ ਏ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ?" ਨਾਨੀ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਦੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਲਿਆ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਚਿੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹੜ ਚਿੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਏ। ਨਾਨੀ ਦੋਹਤਰੇ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੇਖ ਕੇ ਨਾਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਆਖਦਾ, "ਰੱਬ ਕਰੇ ਇਹਦੀ ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੇਰੀ ਧੀ ਦੀ ਆਂਦਰ ਠੰਡੀ ਰਵੇ ।" "ਆਮੀਨ ਸਮ ਆਮੀਨ" ਨਾਨੀ ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਾਮੇ ਖੈਰ ਆਖਿਆ, “ਓਏ ਕਾਕਾ, ਏਥੇ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿਨਾਂ ਏ, ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲੇ ਜਾਇਆ ਕਰ । ਦੋਵੇਂ ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਆਇਆ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ। ਨਾਲੇ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਬਾਲ ਵੀ ਹੈਣ ਉੱਥੇ।" ਨਵੀਂਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮੈਂ ਵੀ ਝੱਟ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਮੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਟੁਰ ਪਿਆ।

ਅਸਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਬਾਹ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜਬਾਹ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਜਬਾਹ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਮੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।

ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਅੱਡੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਟੋਰਿਆ, ਮਾਮਾ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਾਰਤ 'ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਐਵੇਂ ਈ ਏ, ਪਰ ਤੂੰ ਤੇ ਪਕੋਟ ਏਂ । ਹੁਣ ਸਕੂਲ ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰੀਂ ।" ਰਾਜਬਾਹ ਦੇ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਮਾਮਾ ਮੈਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਉਤਾਰਕੇ ਆਖਿਆ, “ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਲ ਨੂੰ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰੀਂ।"

ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਤ ਸੀ ਜੇ ਮਾਮਾ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਤੀਕਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰਸਾਂ । ਮੇਰੀ ਏਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਮਾਮੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਘੂਰੀ ਕੱਢ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਮੇਰੇ ਵੱਲ, ਪਰ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਈ ਰੁੱਸ ਕੇ ਰਾਜਬਾਹ ਦੀ ਪਟੜੀ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਅਖੀਰ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਤ ਮੰਨ ਲੈਣੀ ਪਈ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ । ਸਕੂਲ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਕੂਲ ਤੀਕਰ ਮਾਮਾ ਘੋੜਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸਵਾਰ! ਜਿਵੇਂ ਬੱਕੀ ਦਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਯਾ ਨੀਲੀ ਦਾ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਖਰਲ, ਮੇਰੇ ਟੌਹਰ ਈ ਹੋਰ ਸਨ।

ਮਾਮੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਠਾਇਆ। ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਖੇਡਦੇ ਬਾਲ, ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਬਾਲ, ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਬਾਲ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੇਲੀਪੁਣਾ ਪਾਂਵਦੇ ਬਾਲ, ਚੂੰ ਚੂੰ ਕਰਦੇ ਬਾਲ, ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਤੇ ਢੀਠ ਬਾਲ।

ਆਪ ਮਾਮਾ ਖੌਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੁਰਬਲ ਕੁਰਬਲ ਕਰਦੇ ਬਾਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਆ ਦਾਬਾ ਲਾਇਆ, “ਖਾਮੋਸ਼, ਨਾ-ਮਾਕੂਲੋ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ।"