ਦੇਵੀਂ।"

"ਅੱਛਾ ਮਾਸੀ”

"ਆ ਜਾਇਆ ਕਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮਾਸੀ ਕੋਲ ਵੀ", ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਮਾਸੀ ਨੇ ਆਖਿਆ।

ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਝਾਕਾ ਸੀ ਕਿ ਡਰ ਸੀ । ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਬਹੁਤ ਕਰਦਾ ਪਰ ਵਿਹੜੇ ਨਾ ਵੜਦਾ । ਬਾਹਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਈ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਸਾਂ।

ਲੰਡੂ ਦਾ ਹਾਲ ਸ਼ੈਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਰਾਤ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਨਾ ਦਿਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ। ਸਵਾਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰੋਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮੌਜੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਹੜਾ ਮਿਲਦਾ ਇਹ ਈ ਪੁੱਛਦਾ :

"ਉਏ ਲੰਡੂ... ਹੋਸ਼ਾਂ ਤਾਂ ਉੱਡ ਗਈਆਂ", ਲੰਡੂ ਵੀ ਇਕਰਾਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਹੌਂਕੇ ਭਰਕੇ ਬੋਲਦਾ, “ਆਹੋ ਜੀ, ਹੋਸ਼ਾਂ ਉੱਡ ਗਈਆਂ ।" ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਟਿਕਦਾ। ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ । ਮੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਵਣ ਜਾਣ ਸੀ । ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ: "ਓਏ ਚਾਚਾ ਕਿਉਂ ਲੋਕਾਈ ਲਈ ਮੌਜੂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏਂ ? ਕੁੱਝ ਹੋਸ਼ ਕਰ। ਰਾਤ ਦਿਨ ਤੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ 'ਹੋਸ਼ਾਂ' ਈ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਕੁੱਝ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਕਰ ।" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਓਏ ਗੋਗੀ, ਤੂੰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਤਾਅਨੇ ਮਾਰਦਾ ਏਂ।" ਉਹ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਸੀ । "ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਭਤੀਜਾ ਨਹੀਂ, ਆਪਣਾ ਬੇਲੀ ਸਮਝਨਾਂ ਵਾਂ। ਪਰ ਤੂੰ ਤੇ ਪੱਛ ਲਾਨਾਂ ਏਂ । ਫੇਰ ਪੱਛਾਂ 'ਤੇ ਲੂਣ ਧੂੜਣਾ ਏਂ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਲੰਡੂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਈ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਏ । ਕੋਈ ਵੀ ਤੇ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਏ, ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਚਾਚਾ, ਤੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸੀ ।" ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੰਦਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ।

ਗਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਕਦਮ ਡੋਲਦੇ ਹੋਏ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਬੇਮਕਸਦ ਟੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਜਿਹੜੇ ਪਾਸੇ 'ਹੋਸ਼ਾਂ' ਦੇ ਪੇਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ... ਖਾਲੀ ਖੋਲਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਲਾਈ ਰਖਨਾ ਵਾਂ।

ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉੱਥੇ ਈ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ... ਜੇ ਉੱਥੋਂ ਨਾ ਭਾਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਲੰਡੂ ਖੌਰੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਧਿਆਂ ਪੀਤਿਆਂ ਈ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਰਹਵੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।