ਸੀ। ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਈ ਖਿਆਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਮੇਰੇ ਉਸ ਵੇਲੇ। ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਨਾ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣਾ ਤੇ ਫੇਰ ਝਗੜਨਾ.... ਆਪਣੇ ਆਪ ਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਬਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। 37- ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਪਾਣੀ ਈ ਬਹੁਤ ਸੁੱਟਦਾ ਸੀ । ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਰਾਹਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦ ਤੀਕਰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਾ ਮਿਲੀ, ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਸਨ । ਜਿਹੜਾ ਢਿੱਲ ਮੱਠ ਕਰਦਾ ਉਹਨੂੰ ਭੋਏਂ ਤੋਂ ਈ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਫੇਰ ਕਈ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਦੋਬਾਰਾ ਵਾਹੀ ਲਈ ਭੋਏਂ ਲੱਭਦੀ ਸੀ।

ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਖਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਲਈ ਵਿਹਲੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਉਹ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਵੀ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਏ ਸਾਂ। ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਗਵਾਂਢੀ ਉਮਰਦੀਨ ਵੀ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਵਣ ਲਈ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ।

ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਤੀਕਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋਏ ਰਾਹਕ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਆਵਣ ਤੀਕਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਲਾਈ ਰੱਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਾਹਕ ਕਹੀ ਦਾ ਟੱਪਾ ਸੁੱਟਣ ਵੇਲ਼ੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਵੀ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦੇ ਸਨ । ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਪਿੰਡੋਂ ਟੁਰਿਆ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲਿਆਵਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਰਮੋ ਕਰਮੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਆ ਗਏ, ਪਰ ਅਸਾਡਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਘਰੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿੱਕਲਿਆ।

ਮਾਝਾ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾਂ ਵੀ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ। ਜਦ ਉਮਰਦੀਨ ਤੇ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਮਾਝਾ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਖਾਲੀ ਭਾਂਡੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪਰਤਣ ਵੇਲ਼ੇ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘੀਆਂ। ਜ਼ਹਰਾ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਸਾਂ ਦਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਿਸ ਲਿਆਵਣਾ ਏਂ ?" ਮੈਂ ਭਰਾ ਕੋਲੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਈ ਤੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੀ ਕਿ ਅਸਾਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਵਣੀ ਏ ?" ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਆਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਮਾਝਾ ਬੋਲ ਪਈ, 'ਮੱਕਿਉਂ ਸਦੀਨਿਉਂ ਈ ਆਵਸੀ ਢਗਿਆਂ ਲਈ ਰੋਟੀ। ਸਾਊ ਇੰਜ ਤਰਸਦੇ ਈ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ !" ਦੋਵੇਂ ਗੁਟਕਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਾਂ ਘੇਰ ਲਿਆ। 'ਮਾਝਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਏ ? ਕੀ ਮੈਂ ਸਾਊ ਆਂ ? ਸਾਊ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ? ਢਗੇ ਆਖਣ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹੋਏ... ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਬਹੁਤਾ ਸੋਚਿਆ ਨਾ ਕਰ ਭਰਾ । ਅਸਾਂ ਸਾਊ ਢਗੇ ਈ ਰਹੀਏ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ। ਜੇ ਤੈਥੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਲੈਸਾਂ।" "ਕੀ ਮਤਲਬ ਮੈਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ?" ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ, ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ