ਤੇ ਸੋਚਨਾ ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਬੇਵੱਸ ਲੋਕ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਆਂ? ਅੱਗ ਨਾ ਪਿੱਛਾ, ਪੁੱਛ ਨਾ ਪਰਤੀਤ। ਅਸਾਂ ਤੇ ਖ਼ੌਰੇ ਕੀੜੇ ਆਂ। ਭੌਂਏਂ ਦੇ ਕੀੜੇ । ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਧੋਲੇ ਜਾਵਣ ਵਾਲੇ ਬੇਵੱਸ ਕੀੜੇ।" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਆਖਿਆ, "ਅਸਾਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ, ਏਨਾ ਈ ਕਾਫੀ ਏ ਕਿ ਅਸਾਂ ਹੁੰਨੇ ਆਂ।"
ਮੈਂ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ, "ਇਹ ਈ ਤੇ ਉਲਝਣ ਏ ਮੇਰੇ ਲਈ। ਅਸਾਂ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ਤੇ ਕੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ? ਅਸਾਡੀ ਹਯਾਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਟੀਚਾ, ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਵੀ ਹੈ ? ਅਸਾਂ ਬਸ ਹੁੰਨੇ ਆ, ਡੰਗਰ ਹੁੰਨੇ ਆਂ? ਕੀੜੇ ਹੁੰਨੇ ਆਂ? ਜਨੌਰ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਹੁੰਨੇ ਆਂ! ਆਖਰ ਕੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ?"
ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਮੁਸਕਰਾਂਵਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਮੇਰੀ ਤਲਖੀ ਉੱਤੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਇੰਜ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਬੜਾ ਸੜਦਾ ਬਲਦਾ ਪਰ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਯਾ ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਯਾ ਖ਼ੌਰੇ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਭਾਰ ਈ ਏਨਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਿਆ ਕਰਦਾ।
ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਆਖਿਆ, “ਭਰਾ, ਜੇ ਤੂੰ ਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਦਾ ਨਕਰਤਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਹੁੰਦੋਂ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ।" ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਟੱਪਾ ਭਰ ਕੇ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਿਆ। ਫੇਰ ਇੰਜ ਈ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਟੱਪੇ ਭਰ ਭਰ ਸੁੱਟੇ।
ਅਸਾਥੋਂ ਛੋਟਾ ਨਜ਼ੀਰ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੂਰੋਂ ਈ ਸੀਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਵਣ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਈ। ਨਜ਼ੀਰ ਇੰਜ ਈ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਆਂਵਦੇ ਹੀ ਰੋਟੀ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰੱਖੀ ਤੇ ਆਪ ਸੀਟੀ ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਟੁਰਿਆ। ਅਸਾਡੇ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਹ ਦੂਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।
ਅਸਾਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਫੇਰ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਜੁੱਟ ਪਏ। ਹੁਣ ਭੱਥੇ ਵੇਲੇ ਤੀਕਰ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਵੇਖ ਭਾਲ ਵੀ ਅਸਾਨੂੰ ਈ ਕਰਨੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ । ਖਾਲ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ, ਭਾਂਡੇ ਨਾਲ ਈ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ।
ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਮਗਰੋਂ ਖਾਲ ਬੱਝ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡ ਕੇ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇਗ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਪਕਾਈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਕੁੱਝ ਖਾਧੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਟੁਰੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਤੇ ਦੁਆਵਾਂ ਲਈਆਂ।
ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਪੱਲਿਓਂ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹੋਰ ਜੋਗਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ, ਜਦ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ "ਸੂਈਆਂ ਦੇ ਫਾਲ਼ੇ" ਠੋਕਦਾ ਏ। ਧੇਲੀ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਹਵੇਲੀ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਵੀ ਰਾਹਕ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਪਾਰੋਂ । ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਰਕਮ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਜੋਗਾਂ ਖਰੀਦਣ ਉੱਤੇ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਆਟਾ ਦਾਣਾ ਲੈ
