ਸਿਤਮ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ

ਸਾਨੂੰ ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਦਾਲਤ ਚੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ, ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਤਾਏ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ ਸਕੇ ਦਲਿਤ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੈਦੀ ਕੱਪੜੇ ਆ ਗਏ। ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲ ਟੁੱਟਿਆ ਨਾਲੇ ਲੀੜੇ ਪਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲੇ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਸੀ। ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਜਾਂ ਬੱਬੀ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਜੋ ਖੁਦ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਝੰਜਟਾਂ ਤੋਂ। ਸਾਨੂੰ ਮਲਾਹਜੇ 'ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਜੇਲ੍ਹ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਲੰਗਰ 'ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਲਾਂਗਰੀ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਉੱਠਦੇ ਤੇ 1500 ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ। ਦਾਲ ਵਾਲਾ ਲਾਂਗਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੇਰੀ ਡਿਊਟੀ ਭਾਂਡੇ ਧੋਣ ਅਤੇ ਦਾਲ-ਚਾਹ ਢੋਹਣ 'ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਭਾਂਡੇ ਕਿਹੜਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਦੇਗਾਂ-ਟੋਪੀਏ ਮਾਂਜਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਪੋਟੇ ਛਿੱਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਜੇ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਤਾਉਂ ਕੱਟਣ 'ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਹੈ ਕਿ ਕੈਦੀ ਨੂੰ 'ਮੁੰਨਣ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਨਿਚੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦੈ। ਜੇਲ੍ਹ ਮੁਲਾਜਮਾਂ ਦੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੰਗੀ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੀ ਸੀ? ਸਿਵਾਏ ਗ਼ਮਾਂ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਉੱਠਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਂਡੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ। ਫਿਰ ਮਣ ਭਾਰੀ ਬਾਲਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚਾਹ ਵੰਡ ਕੇ ਆਉਂਦਾ। ਨਾਲ ਹੀ ਦਾਲ ਵਾਲ ਵਹਿੰਗੀ ਚੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਜੀਹਦਾ ਵਜ਼ਨ 70-80 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ। ਦਾਲ ਵੰਡ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਭਾਂਡੇ ਧੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਪਲ ਵਿਹਲਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮਨ ਬਾਪੂ 'ਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਪੂ ਵਾਪਸ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤ੍ਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਹ ਬੇਸੁਧ ਅਧਨੰਗਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਦਾ ਹੱਥ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾਇਆ। ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਸੈਲਾਬ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਜੁਟਾ ਕੇ ਕਿਹਾ “ਪਾਪਾ। ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਏਂਗਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ।" ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਨਾ ਪਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇੰਝ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ "ਆਪੇ ਰੋਗ ਲਾਉਣੇ ਆਪੇ ਦੇਣੀਆਂ ਦਵਾਵਾਂ"। ਮੈਂ ਅਤਿ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚੋਂ ਮੁੜਿਆ। ਮੇਰੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਹੁਣ ਦੋਹਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲੰਗਰ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾ ਕੇ ਨੱਪਦਾ-ਘੁੱਟਦਾ। ਬਾਪੂ ਦੇ ਲੀੜੇ ਵੀ ਮੈਂ ਧੋਂਦਾ। ਲੀੜਿਆਂ 'ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਲਹੂ ਵੇਖ ਮੇਰੀਆਂ ਧਾਹਾਂ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਓਧਰੋਂ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਤੋੜ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਕਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਛੜਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹਨ, ਬੱਸ ਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਕੰਬਲ ਹੇਠ ਹੀ ਜਰ ਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਕੋਹਲੂ ਫਸੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬਾਪੂ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਿਰਦਈ ਕੈਦੀ,