ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਆਏ। ਦੋ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਤਕੜੀਆਂ ਸਿਹਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਬੇਲੀ ਬਣ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਬੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਨੀਰਜ ਦਾ ਕੇਸਵਰ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਮਹਿਨਾ ਪਿੰਡ ਦਾ 20 ਸਾਲਾ ਕੈਦੀ ਮੋਨੂੰ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਨਾਜੁਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਰਜਿੰਦਰਾ ਹਸਪਤਾਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੀਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਟੀਵਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਤਾਏ ਨੇ ਦੂਜੀ ਰਾਤ ਹੀ ਬੈਰਕ ਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਕੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਜੇਲ੍ਹ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਟਿਆਲੇ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਮੇਰਾ ਮਾਮਾ ਵੀਹ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਮਾਨ ਦੇ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਮੈਕ ਦੇ ਸੂਟੇ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੀ ਛੱਕ ਲੈਂਦੇ। ਬੀਤਾ ਚੱਕਰ ਨੰਬਰਦਾਰ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਬਹੁਤ ਚੱਲਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਚੱਕਰ ਹੌਲਦਾਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ਭਿੜ ਗਿਆ ਤੇ ਕਾਹੀ ਪੰਜੇ ਦੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈ ਨਿਕਲਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ ਸਾਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਦੁਪਿਹਰੇ ਮੋੜ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਾ ਖਾਣ ਦਿੰਦੇ। ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਾਹੀ ਪੰਜੇ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਦਮ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਪਰ ਕੰਮ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਚਾਰ ਏਕੜ ਕਾਨੇ ਵੱਢਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਇੰਝ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਲੇਡ ਨਾਲ ਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਛ ਘੱਤਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ-ਸਾਰ ਦੇ ਆਉਂਦਾ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਬਾਪੂ ਜੇਲ੍ਹ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤਦ ਤੱਕ ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਭੇਤੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਇੰਦਰਪਾਲ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਿਆ ਜੋ ਡਾਕਟਰ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ-ਵਿਆਹੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਕੇਸ 'ਚ ਫਸਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਰੂਹ ਦਾ ਹਾਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲਾ ਕਪੂਰਥਲੇ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਿਆ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਲਾਜਮ ਨਾਲ ਸੈਟਿੰਗ ਕਰ ਲਈ, ਉਹ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਮਾਲ ਖੁਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਪੈਸੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਹਾਉਂਦਾ ਤੇ ਮਾਲਸ਼ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਬੁਰਾ ਸਮਾਂ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਪੂ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਐ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਘਰ ਪਰਤ ਜਾਵਾਂਗੇ ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਨੇ ਹਾਲੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਰੂਹ ਨੇ ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਦਰਦ ਹੰਢਾਉਂਣੇ ਸੀ ਤੇ ਮੱਥੇ ਨੇ ਕਲੰਕਾਂ ਦਾ ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਬੋਝ ਢੋਹਣਾ ਸੀ।