ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਝੱਟ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਨੇਰ ਛਾ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਕੈਦੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਸੀ। ਮੈਂ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ਭੱਜ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਕੈਦੀ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਪਏ। ਮੈਂ ਹਸਪਤਾਲ ਆ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬ੍ਰੇਨ ਹੈਮਰੇਜ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਨਾੜੀ ਫਟਣ ਨੂੰ ਬ੍ਰੇਨ ਹੈਮਰੇਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਦੇ 'ਚ ਬੰਦੇ ਦੇ ਬਚਣ ਦੇ ਆਸਾਰ 2 ਤੋਂ 5 ਫੀਸਦ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਦਰੱਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਢਹਿ ਗਿਆ। ਕੈਦੀ ਵੀਰਾਂ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲ ਗਈ ਕਿ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਫ਼ੌਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਰਜਿੰਦਰਾ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਮੋਰਚਰੀ 'ਚ ਪਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਲੈਣ ਆਵੇਗਾ ਪਰ ਕੋਈ ਨਾ ਆਇਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਪੰਚਾਇਤ ਆਵੇ ਤੇ ਆ ਕੇ ਗਾਰਦ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਰੱਖੇ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਸਸਕਾਰ 'ਤੇ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੁਆਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੰਧਾਂ 'ਚ ਵੱਜਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ। ਨਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਇਆ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਦਾ। ਘਰ 'ਚੋਂ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਹੀ ਕੀ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੇ। ਘਰਦੇ ਤਾਂ ਲਾਸ਼ ਲੈਣ ਲਈ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ 'ਚ ਰੁੱਝੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਕਟਰ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਹੇ ਜਲਦੀ। ਫੋਨ 'ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਪਲ-ਪਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ (ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਚੋਰੀ ਮੋਬਾਇਲ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ)। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਤੇ ਫੋਨ ਕਰਵਾਉਂਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਸ਼ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਬਾਪੂ ਦੇ ਜਿਗਰ ਦੀ ਰੱਤ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੀ ਗਿਆ ਸਾਂ ਅੱਜ ਉਹਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਵੀ 'ਕਸਾਈਆਂ' 'ਖੱਲ' ਲਾਹ ਲਈ। ਮੇਰੀ ਅੱਖ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਕਤਰਾ ਨਾ ਡੁੱਲਿਆ ਪਰ ਦਿਲ 'ਚ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਮੈਨੂੰ ਕੱਚੇ ਕੰਢਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖੋਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੋਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਕਦੀਰ ਨੂੰ ਕਿ ਏਨੀ ਵੀ ਸਿਤਮਗਿਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਿ ਮੈਂ ਆਵਦੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਾ ਦੇ ਸਕਾਂ। ਬਾਪੂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ 'ਚ ਮੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਭਾਂਬੜ ਡੇਢ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਮੇਰੇ ਕਾਲਜੇ ਉਂਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਦਾ ਕਾਤਲ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹੋ ਮੰਨਿਆ। ਤਾਂ ਹੀ ਬਾਪੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਗਲ ਲੱਗ ਦਰਦ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਤੋਂ ਘ੍ਰਿਣਾ ਹੋ ਗਈ। ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਭਰਾ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜ਼ਮਾਨਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿਉ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋੜ ਈ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਮੈਕ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੇਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਸਮੈਕ ਵੇਚਦਾ ਸੀ ਜੋ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ-ਦੋ ਵਾਰ ਸਮੈਕ ਪੀਂਦਾ ਮੈਂ ਫੜਿਆ ਵੀ ਗਿਆ। ਸਮੈਕ ਪੀਣ ਦਾ ਸਾਡਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਨਿਰਾਲਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਟੁੱਥ ਪੇਸਟ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾ ਕੇ ਉਹਦੀ ਪੰਨੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ, ਪਿੰਨ ਤੋੜ ਕੇ ਉਹਦੇ ਖੋਲ ਦੀ ਪਾਈਪ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਚਮਚੇ 'ਚ ਤੇਲ ਤੇ ਰੂੰ ਪਾ ਕੇ ਲਾਈਟਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ