1

ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਤੱਤੇ ਗੁਬਾਰ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕਸਾਕ* ਪਿੰਡ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ। ਝੁੱਗੀਆਂ, ਵਾੜੀਆਂ, ਗਲੀਆਂ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਸਭ ਗੁਬਾਰ ਨਾਲ ਕੱਜੇ ਗਏ। ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਰਾ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਉੱਚੇ ਲੰਮੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਸੀਆਂ।

ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਭੌਂਕਣ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਹਿਣਕਣ, ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਟਕਰਾਣ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਚੀਖਣ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬੋਲੇ ਬੋਲੇ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਘੋਗੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ ਨੂੰ ਸੋਟੀ ਕੱਢ ਮਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਭਿਣ ਭਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੰਡਰ ਗਈਆਂ ਹੋਣ।

ਗੁਬਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਦਾ ਜਿਉਂ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਵੀ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਦੂਰੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਕੇਵਲ ਯੱਖ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਦਰਿਆ, ਝੱਗ-ਝੱਗ, ਇਸ ਗਰਦ ਗੁਬਾਰ ਨੂੰ ਠੁੱਡੇ ਮਾਰਦਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਮਸਤ ਚਾਲੇ ਵਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਰੇ ਉੱਚੇ ਨੀਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੇ ਅੱਧੇ ਆਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਉਹਲੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਕਲਿੱਤਣ ਵਿੱਚ - ਇੱਲਾਂ, ਸਟੈਪੀ ਦੇ ਡਾਕੂ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਗੋਂ ਮੁੜੀਆਂ ਚੁੰਝਾਂ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਮੋੜਦੀਆਂ, ਇਸ ਅਫੜਾ ਦਫੜੀ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਗੱਲ ਕੀ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕੀ ਇਹ ਕੋਈ ਪੇਂਡੂ ਮੇਲਾ ਸੀ ? ਪਰ ਤੰਬੂ-ਛੱਲਦਾਰੀਆਂ ਕਿੱਧਰ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਿੱਧਰ ਗਏ ਹੱਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਜਸਾਮਾਨ ?

ਕੀ ਰੀਫ਼ੂਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ? ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਸਨ ਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ, ਫੌਜੀ ਗੱਡੀਆਂ ਰਫਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ?

ਕੀ ਇਹ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਸੀ ?

ਪਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਲ ਕਿਉਂ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ ਦੇ ਰੁਮਾਲ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕਿਉਂ ਸੁਕਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ? ਪੰਘੂੜੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਮਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਕਿਉਂ ਚੁੰਘਾ ਰਹੀਆਂ

-------------------

* ਕਜ਼ਾਕ।