ਲੰਮੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲੇ, ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੀ ਛਤੀਰੀ ਉੱਤੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਕੀ

"ਸਾਹ ਲਓ ਜ਼ਰਾ - ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੇ। ਅਸਾਂ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਏਂ।"

"ਵੜੋ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ, ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਤੂੰ!"

ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਭੀੜ ਦੇ ਰੌਲੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਗਈ।

ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੱਡਲ ਲੰਮੀ ਬਾਂਹ, ਜੋ ਮਿਹਨਤ-ਮਜੂਰੀ ਨਾਲ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਨਾਲ ਝੁਲਸੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਰੋਹ ਭਰੇ ਚੁੱਕੇ ਮੁੱਕਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਚੀਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰੌਲੇ ਰੱਪੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਈ, ਜਦ ਉਹ ਕੂਕੀ:

"ਆਪਣੀ ਬੜ ਬੜ ਬੰਦ ਕਰ! ਅਸੀਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਿੱਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ। ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਗਾਂ ਸੀ, ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ ਸੀ, ਸਮੇਵਾਰ ਸੀ... ਹੁਣ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਨੇ ?"

ਫਿਰ ਭੀੜ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਈ । ਹਰ ਕੋਈ ਚੀਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ... ਪਰ ਸੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।

"ਜੇ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਫ਼ਸਲ ਸਾਂਭ ਸਕਦਾ, ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ।"

"ਉਹ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਸਤਵ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਚੱਲ।"

"ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਉਹ ਵਰਦੀਆਂ, ਜੁਰਾਬਾਂ ਤੇ ਬੂਟ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸਾਉ ?"

ਛਤੀਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੰਦਾ ਚੀਖਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇੱਜੜ ਦਾ ਇੱਜੜ ਆ ਕਿਉਂ ਗਏ ?... ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਭ वृष...।"

ਭੀੜ ਬਾਰੂਦ ਵਾਂਗ ਭੜਕ ਪਈ।

"ਤੇਰੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਸੂਰ ਦੇ ਬੱਚੇ! ਤੂੰ ਹਿੱਕ ਲਿਆ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਘਰੀਂ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਅੱਜ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਘੀਚਰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਾਂ...।"

"ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ ਏ।" ਸਿਪਾਹੀ ਸੰਗੀਨਾਂ ਘੁਮਾਂਦੇ ਗੱਜ ਪਏ।

"ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਚੱਲੇ ਕਿੱਥੇ ਜੇ ?"

"ਏਕਾਰਟਰੀਨੋਡਾਰ।"

“ਪਰ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ।"

“ਫਿਰ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਜਾਈਏ ਕਿੱਧਰ ?"

ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਲਾਗੇ, ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਤੇ ਵਿਨ੍ਹਵੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਪੱਥਰ ਬਣਿਆ ਖਲ੍ਹੋਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।