ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜੀ:
"ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਹੋਇਆ ਏ।"
ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਠੇਲ੍ਹਿਆਂ, ਛਕੜਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ, ਪੰਘੂੜਿਆਂ, ਮੱਘਦੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜਦੀ ਉਹਨਾਂ ਤੀਕ ਵੀ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਤਾ। ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਝਰਨਾਟ ਲੰਘ ਗਈ ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਜ਼ਨਾਨਾ ਚੀਖ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਬਗਲੇ ਦੀ ਚੁੰਝ ਵਰਗੀ ਨੱਕ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਲੱਕ ਤੱਕ ਨੰਗਾ ਸੀ ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਭਾਰੇ ਬੂਟ ਸਨ।
"ਸਾਨੂੰ ਮਰੀਅਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।"
ਇੱਕ ਸੁਹਣਾ ਸਾਲ੍ਹੜਾ ਜਵਾਨ, ਕਾਲੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ, ਸਿਰ ਤੇ ਮੋਢੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ, ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋ ਰਿਬਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫੜ ਫੜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਮੋਢੇ ਮਾਰਦਾ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਜੁੰਡਲੀ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ ਰੱਖੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚਮਕਦੀ ਰਫਲ ਨੂੰ ਮੁੱਠ ਵਿੱਚ ਘੁੱਟੀ ਰੱਖਿਆ।
"ਉਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ!" ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੇ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਵੱਟ ਲਿਆ । ਪਰ ਅਥਾਹ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਕਾਲੇ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਲਾਲ-ਕਾਲ਼ੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਹੇਠ ਭਿਆਨਕ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਠਠੰਬਰ ਗਿਆ।
"ਤੀਵੀਂ ਕਿੱਥੇ ਏ ?" ਬੰਦੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਫੜ-ਫੜਾਂਦੇ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀ, ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਘੁਟ ਕੇ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਟਿਕਟਿਕੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਹ ਸੰਘਣੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਦਾ, ਜੋ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਦੇ ਸ਼ਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ।
ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮੰਦਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ, ਤੋਪਚੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਲਹੂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਵਗਿਆ ਸੀ... ਸੈਂਕੜੇ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ ਸਨ... ਉਹ ਅਖੀਰਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀਆਂ, ਕਸਾਕਾਂ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਈਸਕ, ਤਿਮਰਬੁਕ, ਤਮਾਨ ਉਪਦੀਪ ਤੇ ਕੀਊਬਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਲੜੇ ਸਨ।
ਉਸ ਆਪਣੇ ਵੱਟੇ ਜਬਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਤੇ ਭਰੋਸੇ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਭੀੜ ਦੀ ਹੂ-ਹਾ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ
