ਛਕੜਿਆਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ, ਲਾਂਘਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੋਗੀ ਹਵਾ ਘੁਲ ਗਈ।

"ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਓਖਰੀਮ ਮਾਰ ਛੱਡਿਆ ਏ।"

"ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ?"

"ਕਿਹੜਾ ਓਖਰੀਮ ਏ ਇਹ ?"

“ਉਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜਾ ਪਾਵਲੋਵਸਕਾਇਆ ਵਿੱਚ, ਨਦੀ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ?"

ਦੂਜਾ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਵੀ ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਲਿਬੜਿਆ ਤੇ ਸਾਹੋਸਾਹ ਹੋਇਆ, ਉੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਉਹ ਵੀ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ- ਚਿਹਰਾ, ਹੱਥ, ਪਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਗੜੁੱਚ ਕਮੀਜ਼, ਪਜਾਮਾ ਤੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰ। ਉਹ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀ ਘੜੇ ਉੱਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਢਲ ਆਇਆ ਤੇ ਲੋਥ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਿਆ, ਜੋ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।

"ਓਖਰੀਮ!" ਉਹ ਚੀਖਿਆ।

ਉਹ ਝੱਟ ਲਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਤੇ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਕੰਨ ਲਾ ਕੇ ਸਾਹ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਉਠ ਖਲ੍ਹਤਾ ਤੇ ਲੋਥ ਕੋਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਿਆ।

“ਓ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ, ਓ ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੇ...!"

ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਸੋਗਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ

"ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ... ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਵਾਨ।"

ਉਹ ਅਡੋਲ ਝੱਟ ਕੁ ਖਲ੍ਹਤਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਲ ਵਿੰਨ੍ਹਵੀਂ ਚੀਖ਼ ਮਾਰੀ ਜੋ ਸਟੈਪੀ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ।

"ਸਵਾਵਿਨਸਕਾਇਆ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੋਲਤੈਵਸਕਾਇਆ, ਪੇਤਰੋਵਸਕਾਇਆ ਤੇ ਸਤੰਬਲੀਵਸਕਾਇਆ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਗੀ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਗਿਰਜਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹਿਆਂ ਅੱਗੇ, ਫਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ, ਰੱਸੇ ਲਟਕਾ ਛੱਡੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕਾਬੂ ਆ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾ ਛੱਡਦੇ ਨੇ । ਬਾਲ-ਸੈਨਕ ਸਤੰਬਲੀਵ ਆ ਕੇ ਹਰ ਰਾਹ-ਗੁਜ਼ਰ ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਕੇ ਲੋਥਾਂ ਕੀਊਬਨ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਲਈ ਰਹਿਮ ਨਹੀਂ - ਬਾਲ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਵੇ, ਤੀਵੀਂ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮਰਦ ਹੋਵੇ। ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਏ। ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਸਮਝਦੇ ਨੇ। ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਓਪਾਨਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਓ ਨਾ, ਜੋ ਹਦੁਆਣੇ ਉਗਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਯਾਵਦੋਖਾ ਪੈਰੀ ਪੈਰੀ ਚੀਸਤਾ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਂਦੀ ਏ।"

"ਜਾਣਨੇ ਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ।" ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।

"ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਪੈਰੀਂ ਪਿਆ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਬੜਾ ਅਸਲਾ ਗੋਲੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈ। ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ