ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਿਆਂ ਬਗੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਟਦੇ ਨੇ ਤੇ ਹੇਠ ਰਫਲਾਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ - ਅਸਲ੍ਹਾ ਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ, ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਦੱਬ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਖਬਰੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਉਹਨਾਂ ਛੁਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਕੀਊਬਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਲਾਟਾਂ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਟਕਾ ਛੱਡਦੇ ਨੇ। ਸਾਡੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁਕੜੀਆਂ ਏਕਾਰਟਰੀਨੇਡਾਰ ਵੱਲ ਲੜਦੀਆਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਕੁਝ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਤੇ ਕੁਝ ਰੋਸਤੋਵ ਵੱਲ, ਪਰ ਕਸਾਕ ਤਲਵਾਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲੀ ਕੁਤਰਾ ਕਰ ਛੱਡਦੀਆਂ ਨੇ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲੋਥ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ 'ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜਦਾ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਫੜ ਕੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਝੱਗ ਭੋਇੰ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਿੱਲੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਹੂ ਸਿਮ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਪਾਵਲੋ, ਸ਼ੁਦਾਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ- ਜਾ ਕਿਧਰ ਰਿਹਾ ਏਂ ?"

"ਠਹਿਰ ਪਾਵਲੋ- ਗੱਲ ਸੁਣ।"

"ਨਾ ਜਾਣ ਦਿਓ ਏਸ ਨੂੰ ।"

ਪਰ ਪਾਵਲੋ ਨੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਪਿੱਛੇ ਕਰੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਫੈਲੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ, ਜਿਉਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਫਜ਼ੂਲ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ।"

“ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਪਰਵਾਰ ਉੱਥੇ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਏ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਇੱਥੇ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੋਚੀਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਬੜੀ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਆਖਿਆ:

"ਤੁਸਾਂ ਉਹ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ?''

ਭੀੜ ਨੇ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ:

"ਅਸੀਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।"

“ਸੁਣਿਆ ਸਾ ਜੇ, ਉਹ ਕੀ ਆਖਦਾ ਸੀ ?"

ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਆਖਿਆ:

"ਅਸਾਂ ਸੁਣ ਲਿਆ ਏ, ਜੋ ਉਹ ਆਖਦਾ ਸੀ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲਾ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ:

“ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਮੌਤ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਪਰ੍ਹੇ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਜੇ ਨਾ।"- ਉਸ ਦੂਰ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ