ਪਰਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗੀ।"

ਉਸ ਆਪਣੀ ਸਿਗਰਟ ਲਾ ਲਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ! ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਮੁਖੀ ਰਹੇ ਜਾਂ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਅਮਲੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲੇ । ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਕੂੰਜ ਜਿਹੀ ਧੌਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲ ਸਕੇਗਾ। ਬੇਬੇ ਏਨੀ ਸਹਿਜੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੇ ਮਗਰ ਟੁਰੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਦੋ ਨੇ ਇੱਥੇ ਵਰਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਆਦਮੀ ਛੱਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗਲਾਧੜ ਅੰਕਾ ਚੂਹੀ ਵਾਂਗ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਸੀ, ਪਰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੁੱਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਹ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿੰਨੀ ਔਖੀ ਬੀਤੀ ਸੀ ਏਸ ਦੀ। ਸਰੀਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੱਡੀ ਕੜਕੀ ਪਈ ਸੀ... ਸੱਠ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਲੱਕ ਦੂਹਰੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਏਨਾ ਕੁਝ ਕੀਹਦੇ ਲਈ ? ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਲਈ...। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਾਂਭ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਕਸਾਕ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਘਾਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ! ਬਲਦਾਂ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ, ਉਹਨਾਂ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਿੱਤ ਸਵੇਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵੇਲ਼ੇ, ਉਸ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਖੈਰ ਮੰਗੀ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਖੈਰ, ਫਿਰ ਜ਼ਾਰ ਦੀ, ਫਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ, ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਪੱਕੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਾਲ਼ੇ ਈਸਾਈਆਂ ਦੀ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਕ ਭੂਰਾ ਕੁੱਤਾ ਸੀ, ਸੋ ਉਸ ਨੂੰ ਠੁੱਡਿਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਹ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਾੜੀ ਨਾੜੀ ਕੰਬ ਉੱਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਡਰ ਗਈ ਸੀ, ਜਦ ਉਸ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੋਇਆ... ਉਹ ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ ਸੀ- ਕੇਵਲ ਇਕ ਕੁੱਤਾ।

"ਇਸ ਘਿਨੌਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਹੀ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ।"

ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਅਕੜਾਈਆਂ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਈ । ਦਰਿਆ ਗੜ੍ਹਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਕਾਸ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾਇਆ।

"ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੈ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਲੰਮੀ ਪੈ ਗਈ, ਪਰ ਨੀਂਦ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਬੰਦੇ ਦਾ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਟੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਏਸ ਕੋਲ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਏਨਾ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤਾ ਨਾਲ ਟੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਹੈ ਵੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।

ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰ੍ਹੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੁੱਟ