ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਲਾਬੀ ਗੁਲਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੀ ਰਟ ... ਟਟ...ਟਟ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਇੱਕ ਸਹਿਮ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੀ ਰਟ ਟਟ ਟਟ ਵੀ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਧਾਹ ਧਾਹ ਧਾਹ ਅੱਗੇ ਫਿੱਕੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਇੱਕ ਝੁੱਗੀ ਅੱਗੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਪੀਲਾ ਚਿਹਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ ਆਉਣ ਸਾਰ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਚੀ ਮਾਰੋ-ਮਾਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜੋ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਪਲ ਪਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਦੌੜਦੇ, ਜਾਂ ਝੰਗਾਂ ਸਿੱਟਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ, ਆ ਕੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਸ ਦਾ ਐਡਜੂਟੈਂਟ ਤੇ ਅਰਦਲੀ ਉਸ ਕੋਲ ਖਲੋਤੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਸੂਰਜ ਦੇ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਜਵਾਬ ਸੀ:

"ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਜ਼ਾਇਆ ਨਾ ਕਰੋ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਚਲਾਓ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਬਿਨਾਂ ਚਲਾਏ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਅਗੇਰੇ ਹੋਣ ਦਿਓ। ਉਸ ਦੇ ਅਗੇਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ, ਇੱਕ ਦਮ ਚੜ੍ਹ ਜਾਓ। ਕਿਸੇ ਹਾਲ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾੜੀਆਂ-ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵੜਨ ਦਿਓ। ਪਹਿਲੀ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਲੈ ਕੇ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਓ। ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਬੀੜ ਦਿਓ।"

ਬਹੁਤੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਨ । ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪੀਲਾ ਚਿਹਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਜਬੜੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚਿਲਕੇ ਮਾਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਤਣੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅੰਦਰੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇੜੇ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਖਦੀ ਸੁਣੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, “ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ.. ਸ਼ਾਬਾਸ਼!” ਸ਼ਾਇਦ, ਘੰਟਾ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਕਸਾਕ ਘੇਰੇ ਤੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣਗੇ। ਹਾਂ, ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਉਸ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਤੀਕ ਜੇ ਬੇਮੁਹਾਰੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ, ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਭੱਜੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿੰਨੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਬਰੀਕੀ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਤੋੜ ਚਾੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹੀ ਕਮਾਂਡਰ, ਜੋ ਕਲ੍ਹ ਰਾਤ ਇੱਕ ਮੁੱਠ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਸਾਕਾਂ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਕੋਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਕੰਨ, ਨੱਕ, ਜੀਭ, ਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ

"ਵੇਖ ਲਓ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਅਸੀਂ ਇਹੀ ਗਤ ਕਰਾਂਗੇ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ - ਬੱਚਿਓ।" ਕੋਜੂਖ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ