ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੁਡਾਣ ਲਈ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਭੱਜੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਫੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਬਿਗਾਨੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਵੇਦਕਾ ਦੀ ਬੋ ਨਾਲ ਹਵਾ ਭਾਰੀ ਹੋਈ ਹੋਈ ਸੀ।

"ਨਸ਼ਈ ਕੁੱਤੇ ਕਮੀਨੇ! ਓਏ ਵੋਦਕਾ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੀ ਕੇ ਆਉ!"

"ਜਾਂਗਲੀ ਸੂਰ ਕਿਰਸਾਨ । ਓਏ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਵੋਦਕਾ ਈ ਬਥੇਰੀ ਏ।" ਕਸਾਕ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਪੁਣਦੇ, ਕੁੱਦ ਕੁੱਦ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਇੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਝੱਪਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁੱਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਬਦ ਸ਼ਕਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਏਨੀ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ, ਅਸਲੋਂ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਪਾਣ ਨੂੰ, ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਗੰਦਗੀ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਵਿੱਚ, ਠੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬੇ ਰਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਗੁਰਾਂਦੇ, ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵਲੂੰਧਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸੁਰਤ ਨਾ ਰਹੀ ਕਿ ਕਿਸ ਵੇਲੇ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ।

ਲੜ ਲੜ ਬੇਹਾਲ ਹੋਏ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਝਟ ਕੁ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੁੱਕੇ ਰੋਕੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਓਪਾਨਸ ਤੂੰ ਏਂ ? ਤੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਏਂ?"

"ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ ਮੀਕਲੋਕਾ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਤੂੰ ਕਸਾਕ ਏਂ । ਪਾਗਲਾ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਹੁਲੀਆ ਵਿਗਾੜ ਛੱਡਿਆ ਏ।"

ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਚਿਹਰੇ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਗਏ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਦੋ ਕਸਾਕ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਤੇ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦੇ, ਭੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਬੈਠੇ। ਕਦੇ ਉਹ ਘੋੜੀ ਬਣਾ ਲੈਣ ਤੇ ਕਦੇ ਉਹ:

“ਇਹ ਕੀ ਓਏ, ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਇਉਂ ਸਵਾਰ ਏਂ, ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਖੱਸੀ ਘੜਾ ਹੋਵਾਂ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਗਰਾਸਕਾ ਕਿ ਤੂੰ ਏਂ। ਤੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੈਂ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕੋਈ ਸਿਪਾਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਪੂੰਝਦੇ ਕਸਾਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਗਏ। ਅਖ਼ੀਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਗੜ੍ਹਕਦੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਪੁੱਲ ਦੇ ਉਖੜੇ ਤਖ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਪਰ ਦੌੜਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਖੜ ਖੜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਉੱਪਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਲਾਲੀ ਘੁਲੀ ਪਈ ਦਿੱਸਦੀ ਸੀ । ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਬਹਾਰ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ, ਕਸਾਕ