ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀ । ਸਭ ਆਪਣੇ ਫੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਮਲਹਮ ਪੱਟੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਪੁੱਲ ਉੱਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜਾਈ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦਰਿਆ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਕਦਾ ਵੱਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਖਾਲੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਖਰੀ ਦਸਤੇ ਲੰਘ ਗਏ, ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਲਾਟਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਉੱਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ, ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵਰ੍ਹਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।

6

ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਸਾਕ ਪਿਆਦਾ ਫੌਜ, ਲੰਮੀਆਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਤੰਗ ਪੇਟੀ ਵਾਲ਼ੇ ਕੋਟ ਪਾਈ, ਝੂੰਮਦੀ ਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭੇਡ ਦੀ ਖੱਲ ਦੀਆਂ ਸਿਆਹ ਬੁਰਦਾਰ ਟੋਪੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚਿੱਟੇ ਫੁਮ੍ਹਣ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਜੀਬ ਚਿਹਰੇ ਸਨ: ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੱਖ ਹੇਠਾਂ ਥਾਂ ਲਾਲ ਤੇ ਸੁਜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਨੱਕ ਰਤਾ ਲਾਲ ਤੇ ਪਿਲਪਿਲਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਫੁੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਸੁੱਜੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸਨ। ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਫ਼ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਰੀਟ ਦੇ ਹੋਵੇ।

ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਝੂਮਦੇ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਉਡਾਂਦੇ ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਆਖਦੇ ਸਨ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗੇ

ਤੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੇ ਉਹ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ...।"

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਖੜਕਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਬਗੀਚੀਆਂ ਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ, ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। "ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਧਰਤੀ ਖੋਹੀ ਗਈ ਸੀ...।"

ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੌੜ ਦੌੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਪਛਾਣ ਪਛਾਣ ਏਨੀਆਂ ਬਉਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਗੀਤ ਵਿੱਚੇ ਗੜੂੰਦ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਚਿੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖੋਂਹਦੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਤਗੜੇ ਹੱਥ ਕਲਾਵੇ ਭਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ।

"ਤੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੇ ਉਹ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ... ।"

ਕਸਾਕ ਬੱਚੇ, ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ, ਖਬਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੌੜਦੇ ਉੱਥੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈਆਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਸੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਰੌਲਾ ਪਾਣ