ਗੱਲ ਇਕ ਇਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ

 

ਚਹੁੰ ਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਦੱਖਣਾ ਕੀਤੀ। ਖਿਜ਼ਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਹਾਥੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ। ਬਾਕੀ ਦੋ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਕੱਢੇ।

ਪਹਿਲੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ।

ਤੀਜੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਧਾਰੀ।

ਚੌਥੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਗਭਰੂ ਮੁੰਡਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਜਿਹੜਾ ਤਿੰਨਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਸਨ, ਬਾਕੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਨ, ਪੂਜਣ ਯੋਗ। ਪਰ ਹੈ ਸਨ ਖੁਰਾਂਟ, ਖੁੰਢ, ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਕੀੜੇ, ਕਈ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇਗਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਈਆਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖੁਹਾ ਕੇ ਵੇਖੀਆਂ। ਕਈ ਜੰਗ ਜਿੱਤੇ ਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਘੋੜਿਆ ਨੂੰ ਦੁੜਕੀ ਪਵਾ ਕੇ ਨਸਾਇਆ। ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਤਮਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਮੈਦਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ ਬਹੁਤੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਹਾਰ ਕੇ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਦੋਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਪਾਸਕੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਹਾੜ ਹਰੇ ਤੇ ਨਾ ਸਾਉਣ ਸੁੱਕੇ। ਲੜਾਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘਗਰਾ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚ ਖਲੋਂਦੀ ਏ। ਏਧਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਉਧਰ ਮੁੰਡੇ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਖਲੋ ਗਏ ਤੇ ਏਧਰ ਲੜਾਈ ਨੇ ਵੀ ਡਫਰੀ ਵਜਾ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੱਲੜੀ ਵਿਚ ਡਰ ਭੋਰਾ ਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਲੜਨ ਨੂੰ ਇਕ ਖੇਡ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਖੇਡ ਲਿਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਲੜ ਲਈ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਉਂਜ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਸੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕੁਝ ਹੋਰ।

ਚੰਗੇ ਮਕਾਨ, ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਵੇਲੀਆਂ, ਮਹਿਲ ਮਾੜੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੇਟਿਆਂ ਤੇ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਨਿਹਮਤਾਂ ਸਿਰਫ ਹਾਕਮਾਂ ਕੋਲ ਸਨ ਜਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਕੋਲ ਜਾਂ ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੀ। ਬਾਕੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਗੋਜੇ ਹੀ ਵਜਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਚੌਥੇ ਮਹੀਨੇ ਕੋਈ ਘੋੜ ਚੜ੍ਹਿਆ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਲੁੱਟ ਪੁੱਟ ਕੇ ਰਾਹੇ ਪੈਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਜਾਤ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿੰਦ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਤੇ ਹਿਰਸੀ ਸੀ,