ਅਲਬਰਟ ਆਈਂਸਟੀਨ ਤੋਂ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਤੀਜੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਨਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ? ਆਈਂਸਟੀਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਕਹਿਣਾ ਕਠਨ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਚੌਥੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ, ਪੁੱਛਣ ਵਾਲਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਚੌਥੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਨਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ? ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ-ਕਿਉਂਕਿ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਤੀਜਾ ਮਹਾਂਯੁੱਧ, ਬਹੁਤੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ-ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ-ਮਾਤਰ ਨੂੰ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇ।

ਪਿਛਲੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ। ਪੰਜ ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਛੋਟੀ ਸੰਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਪਿਛਲੇ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦਸ ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਸ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਵੀ ਹੱਥ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜੋ ਇਥੇ ਬੈਠੇ ਹਾਂ; ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਜੋ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਭ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਹਨ। ਦੋ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਤਿਆਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ।

1945 ਵਿੱਚ ਹਿਰੋਸ਼ੀਮਾ ਅਤੇ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਉੱਤੇ ਜੋ ਐਟਮ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ ਗਏ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸਨ । ਇਕ ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਐਟਮ ਬੰਬਾਂ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋਏ। ਇਧਰ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਰੋਸ਼ੀਮਾ ਉੱਤੇ ਜੋ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹੁਣ। ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬੰਬ ਹਨ। ਅਜੇਹਾ ਪਰਮਾਣੂੰ ਬੰਬ ਕੋਈ ਚਾਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰਗ ਮੀਲ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਜੇਹੇ ਪਰਮਾਣੂੰ ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਾਡੇ ਕੋਲ 1960 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਨਿਸਚਿਤ ਹੀ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਸੀਂ ਰੁਕੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।

ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪਰਮਾਣੂੰ ਬੰਬ ਕੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪਰਮਾਣੂੰ ਬੰਬ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਅਰਬ ਹੈ। ਇੱਕੀ ਅਰਬ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰਾ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ ! ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਡਰ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ ਕਿ