ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ।

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤਬਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸਭ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੈ। ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਉਂ? ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜਦ ਵੀ ਯੁੱਧ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਅਤੇ ਰੇਡੀਉ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਯੁੱਧ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬੜੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਤੇ ਬੜੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਬੜੀ ਗਤੀ ਜਾਣ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਣ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਦ ਯੁੱਧ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਫਿਰ ਬੋਝਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਢਿੱਲੇ ਮਨ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ, ਜਦ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ। ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਚੱਲਿਆ ਉੱਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਚੋਰੀਆਂ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਆਤਮ- ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਘੱਟ ਲੋਕ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਏ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮਝ ਨਾ ਸਕੇ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ? ਫਿਰ ਦੂਜਾ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਹੋਇਆ। ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇਕਦਮ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ, ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘੱਟ ਲੋਕ ਪਾਗਲ ਹੋਏ। ਅਤੇ ਕਿਉਂ? ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਉਤਸਾਹਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਅਨੰਦਤ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪਈ, ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਅਕਾਅ ਅਤੇ ਬੋਰਡਮ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ। ਉਦਾਸੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ, ਲੋਕ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਯੁੱਧ ਅਜੇਹਾ ਕੀ ਖੇੜਾ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਯੁੱਧ ਜੇ ਇੰਨਾ ਖੇੜਾ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ, ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਦੀ ਕਿਤੇ ਚਾਹ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਯੁੱਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਲਗਾਤਾਰ ਯੁੱਧ ਚਲਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਖਿਆਲ 'ਚੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੱਢ ਦਿਉ ਕਿ ਯੁੱਧ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ-ਹੁਣੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨਾ, ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਜ਼ਗੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂਘਵਾਨ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਸ ਜਾਣ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਉਂ? ਕੁਝ ਕਾਰਨ ਹੈ।

ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਮ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਚਾਹੇਗਾ, ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਚਾਹੇਗਾ। ਬੋਰਡਮ ਜੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੈ, ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਸਾਡੇ