ਏਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ

ਬਿਸ਼ੀਅਰ ਸਮਿਆਂ ਨੂੰ ਡੰਗ ਜਾਣ

ਨਿਗਲ ਜਾਣ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ

ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਏ

ਭੁਲ ਜਾਉ ਪਗਡੰਡੀਆਂ, ਜੂਹਾਂ ਤੇ ਬਨੇਰੇ

ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਤੁਰ ਗਏ ਮਿੱਤਰੋਂ

ਹੁਣ ਪਰਤ ਵੀ ਆਉ।

(ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ)

ਬੇਸ਼ੱਕ ਨੂਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸੰਕਟ-ਮੋਚਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਮਸੀਹਾਈ ਕਰਮ ਦਾ ਢਾਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਹਨੇਰਿਆਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਜੁਗਨੂੰ ਵਾਲੀ ਰੀਤ ਨਿਭਾਈ ਹੈ :

ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲੀ ਸਿਆਹ ਰਾਤ

ਬਿਰਛਾਂ-ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਕੇ

ਵੀਰਾਨ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਕੁੰਡਲ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੈ

ਮੈਂ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਦੀ ਬਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹਦਾ

ਤੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਜੁਗਨੂੰ

ਜੋ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਚੀਰਦਾ ਪਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

(ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ)

ਮਨਮੋਹਨ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰਵਚਨ

ਡਾ. ਯੋਗਰਾਜ

ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਧਿਆਨ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ- ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ 'ਚੋਂ ਲੰਘਕੇ ਹੀ ਪਾਠਕ ਨੇ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪਾਠਕ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਠਕ ਇਸਨੂੰ ਸਮਝ ਲਵੇਗਾ, ਇਸਦੀ ਗਰੰਟੀ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਚੇਤਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਭਾਵਪੂਰਨ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਟੀ. ਐਸ. ਈਲੀਅਟ ਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ 'ਨੀਲ ਕੰਠ' ਕਾਵਿ- ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, "ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਜਾ ਸੱਚ ਵਿਖਾਉਣਾ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਸਮਝਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਪੱਲੇ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਯ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ ਅੱਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਈਮਾਨ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।" ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਹੀ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਇਸ ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਦਰਭਾਂ 'ਚੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਵਿਧ ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਟੀ. ਐਸ. ਈਲੀਅਟ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਕਾਰ ਬਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ। ਇਹ ਤਲਾਸ਼ ਪੱਛਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗੀਤਾਤਮਕਤਾ ਤੋਂ ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਦੇ ਯਤਨ ਸਨ। ਖ਼ੁਦ ਇਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਟੀ. ਐਸ. ਈਲੀਅਟ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਰਾਹੀਂ ਬੌਧਿਕ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਮਨਮੋਹਨ ਵੀ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੇ ਚਿੰਤਕ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ, ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨਮੋਹਨ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਜਿਸ ਨਵੀਂ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਗੀਤਾਤਮਕਤਾ ਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਅਗਲੇਰਾ ਸਫ਼ਰ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਪਾਠਕ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰਸ ਮਾਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹੈ। ਗੀਤ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਨਜ਼ਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗੀਤਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਅਜੇ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਿਸ ਨਵੀਂ ਤਲਾਸ਼ 'ਚ ਮਨਮੋਹਨ ਪ੍ਰਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਹ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਹੀ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਸਿਕਤਾ ਨਹੀਂ, ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਧੁਨੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਅਮੂਰਤ ਬਿੰਬਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਦੇਸ਼ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਾਂ ਘੜੇ-ਘੜਾਏ ਸੱਚ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਹੁਤੇ