ਦੇ ਪੁਲ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਲਈ ਵਤਨਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। ਬਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ਣ ਹਿਤ ਹੀ ਮਨਮੋਹਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਵਚਨ 'ਦੀਖਿਆ' ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਅਰਮੀਕੀ ਫ਼ਰੈਡਰਿਕ ਡਗਲਸ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਜੁਸਤਜੂ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਵਿ-ਨਾਇਕ ਮਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀਅ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰ, ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਿੱਖ ਕੇ, ਇਹ ਨਾਇਕ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗਵਾਉਣ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਉਣ ਲਈ ਬੜ ਕੁਝ ਹੈ

ਹੈ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਰੱਬ...........ਬਸ

ਕਰਾਵੇ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ

..............................

ਜਹਾਜਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ 'ਚ ਤਰਨਾ......

ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨਾਂ 'ਚ ਉਡਣਾ......

ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗਵਾਉਣ ਲਈ

ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ

ਪਾਉਣ ਲਈ ਬੜਾ ਕੁਝ

ਹੋਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦ ਏਸੇ ਜੀਵਨ 'ਚ

ਮਰ ਕੇ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਸਾਰੇ ਆਜ਼ਾਦ

ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ

ਕਿ ਜੀਉਂਦਾ ਵੀ ਰਹਾ ਗੁਲਾਮ ਤੇ ਮਰਾਂ ਵੀ ਗੁਲਾਮ.......... ।

ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ, ਪੰਨਾ 14

ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਸਾਰਦਿਆਂ ਮਨਮੋਹਨ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦਾ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਲਕਸ਼ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਇਸ ਲਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਹਨ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥਿਆ ਮਾਨਵੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੰਤਨੀ ਸਤਰਾਂ ਮਾਨਵ ਦੀ ਵਿਚਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਇਸ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਆਬਾਨਾਂ 'ਚ

ਸਿਰਫ਼ ਵਿਚਾਰ ਬਚਣ

ਕਰਮ ਬਚ ਜਾਣ ਨੇਰਿਆਂ 'ਚ

ਸਿਰਫ਼ ਝਉਲੇ ਦਿਸਣ