ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਜਾਣ 'ਤੇ

ਹੋ ਜਾਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬੇਪਛਾਣ

ਏਸੇ ਲਈ ਤਾਂ

ਕੋਈ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ

ਬਗੈਰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁਧ ਲੜੇ...........।

-ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ, ਪੰਨਾ 33

ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਮਨਮੋਹਨ ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਹਾਸ਼ੀਆਕ੍ਰਿਤ (Marginalized) ਲੋਕਾਈ ਦਾ। ਮਿਥਿਹਾਸ 'ਚੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਵਾਲੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਲਟਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ/ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ/ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ 'ਚ ਲੰਘਦੀ ਹੋਈ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਖੰਘਾਲਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਤਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਏ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਇਕ ਨੇ ਦਿਸ਼ਾ ਤਲਾਸ਼ਣੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮਨਮੋਹਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਹਾਸ਼ੀਆਕਿਤ ਮਾਨਵ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਹਾਸ਼ੀਆਕ੍ਰਿਤ ਮਾਨਵ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਿਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਦੀ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਇਹ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਤਨ ਲਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਉਸ ਯੋਧੇ ਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਤਿਹਾਸ/ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਲੜਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸਰਬਕਾਲੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕੀ ਪਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਕਰਹੀਣ ਯੋਧਿਆਂ 'ਚੋਂ ਹੀ

ਕਿਸੇ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਰਾਸੰਧ ਬਣ

ਮਹਾਂਯੁਧਾਂ 'ਚ ਤਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਕੇਵਲ

ਮਹਾਂਰਥੀਆਂ, ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਦਾ

ਗਿਣਤੀ 'ਚੋਂ ਕਿਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਕੌਣ ਲੈਂਦਾ ਸੁਰ ਪਤਾ

ਕੀ ਪਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਹੀ

ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਮੇਰਿਆਂ ਰਗਾਂ 'ਚ....

ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਵੇ ਸਰਾਧ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ

ਕਿਉਂ ਕਿ ਅੰਦਰਲੇ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦਾ ਬੋਝ

ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾਂ

ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਮਹਾਂਯੁਧ

ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਜੇ।

-ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ, ਪੰਨਾ -35

ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਮਨਮੋਹਨ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਘਟਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੱਚ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਠਕ