ਦੇ ਅਸਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਜਿੱਥੇ ਰਿਸ਼ਤਗੀ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੋਂ ਉਸਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਦਾ ਮਨ ਰੂਪੀ ਤੁਸਲੀਦਾਸ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤਗੀ 'ਚ ਹੀ ਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਘਰ ਆਖ਼ਰੀ ਠਾਹਰ ਜਾਂ ਨਹੀਂ

ਇਹ ਖਿਆਲ ਟਿਕਿਐ

ਰਿਸ਼ਤਗੀ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੇ

ਜਿੱਥੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਅੱਖੋਂ ਨਮਕ ਵਹਿਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼

ਘਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ ਦੇ ਪੰਛੀ ਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ

ਬੇਘਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਹੌਲ ਨੂੰ ਘਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ

ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਮਕਾਨ 'ਚ

ਘਰ ਆਖ਼ਰੀ ਠਾਹਰ ਹੋ ਕੇ ਵੀ

ਠਹਿਰਿਆ ਹੁੰਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ

ਏਸੇ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਘਰ ਵਾਲੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ

ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ ਹੁੰਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ 'ਚ

ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਿਆ ਘਰੋਂ

ਕਿਤੇ ਫਸੀ ਹੁੰਦੀ ਸੋਚ

ਘਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਬੇਪਛਾਣ ਨੁੱਕਰੇ

ਘਰ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਇਵੇਂ

ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਮੁਕਰਨਾ

2

ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਦ ਘਰ

ਘਰ ਹਰ ਥਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹਾਜ਼ਿਰ

ਰਿਸ਼ਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ

ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ

ਅੰਦਰਲੇ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ।

ਪੰਨਾ 120

ਮਨਮੋਹਨ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਥੀਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋ ਠੋਸ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਸਪਿਰਚੂਅਲ ਕਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਹਵਾਲੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਨਵਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਪਰੋਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸਿਲੈਕਟਿਵ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਹਵਾਲੇ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਣ। ਬੁੱਧ, ਜੈਨ, ਸਿੱਖਇਜ਼ਮ, ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਾਲੋਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿਚਲੇ ਮਾਨਵੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਜਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਧਰਮ, ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਮੋਨੋਇਸਟ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ