ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੜਕ, ਨਖਰਾ ਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬਣ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹੋ ਨਿਬੜੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹੀ। ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਸ਼ਕ-ਮੁਸ਼ਕ ਦੇ ਰੁਮਾਨੀ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਬਰਾਸਤਾ ਉਰਦੂ ਹੀ ਆਈ ਪਰ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਬੋਧ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਸਵਿੰਦਰ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਵਰਤਾਰੇ ਤੇ ਧਰਮਤੰਤਰ ਦੀ ਨਬਜ ਨੂੰ ਟੋਹ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਧਰਮਤੰਤਰ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਉੱਤਰ ਵੀ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਅਤੇ ਚੇਤਨਤਾ ਨਾਲ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।

ਖਲਨਾਇਕ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਤੁਸੀਂ ਪਛਾਣ ਲਵੋ,

ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਮੈਂ ਸਰਕਾਇਆ ਹੈ।

(ਕਾਲੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਅ, ਪੰਨਾ - 35)

ਜੇਕਰ ਚਾਨਣ ਦੇ ਵਰਕੇ ਦਾ ਤੂੰ ਨਾ ਹਰਫ਼ ਉਠਾਇਆ,

ਸਾੜਨਗੇ ਫਿਰ ਤੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਸਭ ਪਰਦੇ ਦੀਵੇ।

(ਉਹੀ, ਪੰਨਾ- 31)

ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ 'ਚ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਾਣਾ ਬਾਣਾ ਤੀਲਾ ਤੀਲਾ ਹੋ ਕੇ ਬਿਖਰ ਗਿਆ। ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤਵਾਜਨ ਗੁਆ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਅਜਿਹੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਕਰਨ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਪਾਕਿ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤੰਕਵਾਦ ਨੇ ਗੰਧਲਾ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਕੋਮਲ ਮਨ 'ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬਲਦੀ ਨਦੀ ਦਾ ਬੇਸ਼ੱਕ ਲਹਿ ਗਿਆ ਉਬਾਲ ਹੈ।

ਸਾਇਆ ਅਜੇ ਵੀ ਖੌਫ਼ ਦਾ ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ।

(ਕਾਲੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਅ, ਪੰਨਾ- 14)

ਹਵਾਵਾਂ 'ਚ ਬਾਰੂਦ ਘੁਲਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ

ਕਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਸੂਹੇ ਉਗਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ।

ਰਿਹਾ ਅੰਬਰੀ ਜੇ ਜਹਾਜਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾ,

ਤਾਂ ਕਿਥੇ ਕਬੂਤਰ ਉਡਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ।

(ਉਹੀ -19)