ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਂਕੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ

ਡਾ. ਮੋਹਨ ਤਿਆਗੀ

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਵੀ ਦੇ ਅਵਚੇਤਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜਦ ਇਸ ਭੌਤਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜਗਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁ ਕੁਝ ਚਾਹਿਆ-ਅਣਚਾਹਿਆ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਵੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਵਾਵਰੋਲੇ ਉੱਠਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਕਵਿਤਾ ਨੌਸਟੇਲਜੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਚੌਂਕੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਉਸ ਕਾਵਿ-ਨਾਇਕ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲਾ ਵਕਤਾ ਹੈ। ਨਿਰੰਸਦੇਹ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਚੌਂਕੇ ਨੇ 'ਮੈਂ- ਮੁਲਕਤਾ' ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰਾ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਸਾਰਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ 'ਮੈਂ- ਮੂਲਕ ਵਕਤਾ' ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਹੀ ਚੌਂਕੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨਾਤਨੀ ਚੌਖਟਿਆਂ ਤੋਂ ਕਵੀ ਦਾ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਵਰਤਾਰਿਆ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਹ ਚੇਤਨ ਪੱਧਰ ਦੇ ਇਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਵਲੂੰਧਰੇ ਹੋਏ ਅਹਿਸਾਸ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਬਣਕੇ ਟਪਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤਿੜਕ ਰਹੇ ਸੁਪਨ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਮੰਡੀ ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ ਵਿਚ ਬਿਖਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਅੰਦਰਲੇ 'ਅਜਾਇਬ ਘਰ' ਵਿਚ ਸਜਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਇਕ ਅਤਿ-ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕੌਂਕੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਕਰੂਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਉਨੀ ਸੌ ਨੱਬੇ (1990) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜਿੱਥੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਫੋਕਸ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚਲੀ ਨੀਰਸਤਾ, ਟੁੱਟ ਭੱਜ, ਅਲਹਿਦਗੀ, ਅਸਾਵੇਂਪਨ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਸ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਾਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਕਾਵਿ-ਨਾਇਕ ਦੁਆਰਾ ਨੌਜੁਆਨ ਵਰਗ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਸਮਕਾਲੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਅਮਰਜੀਤ ਕੋਕੇ