'ਆਖਰੀ ਤੇ ਮੁਢਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ?'

'ਜਿਥੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਖਰੀ ਹੈ; ਫਨਾਹ। ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਰਮ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਮੌਤ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਮੰਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਉਸਾਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਹਰੇ ਮਣਕੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸੁਕੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਸਕਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਪਾਲ ਹੱਸ ਪਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸੱਜੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, 'ਜੋਗੀ ਕਦੇ ਕੁ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋ ?

'ਬਸ ਹੁਣ ਤੇ ਦਿਲ ਜੋਗਣ ਬਣਨ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਫੋੜੇ ਵਾਂਗ ਚੀਸਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਪੀਆ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖ ਲਈਏ, ਜੇ ਸੜਦਾ ਹਿਰਦਾ ਇਕ ਪਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਵੇ।

'ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪਾਲ। ਮੇਰੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਅਗਾਧ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਵਿਗਸਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਅੱਜ ਹੱਦ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਭਗਵਾਨ ਚੇਟਕ ਵਲ ਰਾਗਬ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਤੇ ਦਸ; ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਮੂਰਤ ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪੂਜਯ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਤੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਚਾਨਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਕ੍ਰਿਤਾਰਥ ਹੋਵਾਂ।'

'ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਲੰਧਰ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ । ਉਹ ਨਵ ਉਮਰੀਆ! ਮੈਨੂੰ ਰੇਲ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਰੰਗੀਲੀ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ। ਮੈਂ ਨੀਵੀਂ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ?

'ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕੂੜੇ ਭਾਵ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ?

ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ ਤੇ ਮਜੀਠੀ ਬਟਨ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਔੜਦੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਜੰਬ ਵਲ ਧਿਆਨ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫੁੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਏ: ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਪਾਲ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਲਿਆਇਆ ਸੀ।

 'ਇਕ ਵਾਰ ਸੁਦਾਮਾ ਜੀ ਕੰਗਾਲ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ। ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਸੱਤੂ ਹੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਤੇ.ਯ..!'

'ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਈ ਲਿਆਓ ਮੇਰੀ ਸੁਗਾਤ; ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਦੇ ਦੇਵੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਚਿੱਟੀ ਰੁਮਾਲੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਸਨ, ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣੇ ਤੋਹਫੇ ਕਰਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ। ਉਸ ਰੁਮਾਲੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਲੈ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭਗਤ ਸਾਂਭ-ਸਾਂਭ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ : ਪਾਲ ਵੀ