ਆਪਣਾਪਣ ਝਲਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਇਹ ਵੀ ਕਿਨੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਇਨੇ ਲੰਮੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬੱਸ ਇਕ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਤੇਜ ਕਦਮੀਂ ਲੰਘ ਗਏ ਸਨ. ਬਿਨਾਂ ਬੋਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਕੋਲ ਕਾਰ ਲੰਘ ਜਾਵੇ।

ਉਥੋਂ ਟੋਭੇ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਲੀ ਖਾਲੀ ਸੀਟ ਮਿਲੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਕਰਕੇ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਜਾਂ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਦੇ ਸਾਰਾ ਬੋਝ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ 'ਚੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਖਿੜੀ ਹੋਈ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

"ਦੁੱਖ ਭੰਜਨੀ ਟੋਭੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉਠੀ ਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਲਾਗੇ ਆਈ ਜਾਗੇ..... ।" ਕੰਡਕਟਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਗਦੇ ਚੋਅ 'ਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਸੇਲ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਠਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਲਸਾਈ ਪਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਮੇਰੀਆ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਝਾਕਦੀ ਹੋਈ ਉਠ ਖੜਤੀ।

ਟੋਭੇ 'ਤੇ ਅਜ਼ਬ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਤਾਂ ਮੇਲਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਗਰਾਂਦ ਕਰਕੇ। ਦੂਰ-ਦੁਰੇਡਿਓ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੇਵਾਦਾਰ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਟੋਭੇ ਵੱਲੋਂ ਲੈ ਜਾਦੇ। ਰੋਗੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ। ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਗੁਆ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਲਿਟਣ ਲਗਦੇ। ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਪੁੱਟਣ ਲਗਦੇ। ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਘੁਮਾਉਣ ਲੱਗਦੇ। ਤਕੜੇ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਟੋਭੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਮੇਤ ਕੱਪੜਿਆਂ ਜਬਰਦਸਤੀ ਟੁੱਤੀ ਲੁਆ ਦਿੰਦੇ। ਕਈ ਜਿਆਦਾ ਖੁੰਖਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਸੇਲ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਸਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਸੰਗ ਬੈਠ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਗਾਉਂਦੀਆਂ-ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਵੀ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਮੇਰੇ ਕੰਨ 'ਚ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਨੀ ਨਹੋਣਾ। ਪਾਣੀ ਠੰਡਾ ਹੋਗ। ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਪਿੱਠ ਬੜੀ ਦੁਖਦੀ ਐ, ਭੇਰੂਏ ਦੇ ਸੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਕਰੀ ਕੇ। ਮਿਨੂ ਨੀ ਕੁਝ ਬੀ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਠੀਕ ਤਾਂ ਹਾਂ।"

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੈਲ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਜੇ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਅਨਿਆ ਕਿਉਂ?

ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਧਰ ਹੋਰ ਵੀ ਰੋਗੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਤ ਕੱਪੜਿਆਂ ਟੋਭੇ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਲੁਆਣ