ਦੇ ਪੱਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਵਗ੍ਹਾ ਮਾਰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਪੱਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚੋਰੀ, ਕਿਹੜਾ ਧੋਖਾ, ਕਿਹੜੀ ਚੀਟਿੰਗ। ਉਹ ਬਹਿਸ ਕੇ, ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਕੇ, ਪੱਤੇ ਉੱਥੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਖੇਡ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ, ਉਹ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਝਗੜੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ।

ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੰਗੀ ਮੰਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਸਿਫ਼ਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਅਨਜਾਣ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਜਿਹੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਫ਼ ਤੱਕ ਨਾ ਕੱਢਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਖੂਬੀ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਜਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਵੀ ਮੰਗ ਲੈਂਦੇ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਉਧਾਰ ਵੀ ਚਲਦਾ। ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਮਦਦ ਕਰਨੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦੇ। ਪਰ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਹੈ ਜੇ ਇਧਰ ਦੀ ਗੱਲ ਉਧਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਤਾ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਆਦਤ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਚਾਹ ਸ਼ਿੱਪ ਕਰਦਿਆਂ ਮੋਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਘੁੰਮ ਗਏ ਸਨ। ਚੁਬਾਰਾ ਸੁੰਨਸਾਨ ਸੀ। ਹੁਣ ਸੜਕ ਬਣਨ ਅਤੇ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਸ਼ੰਭੂ, ਸਰਪੰਚ ਦੇਸੂ, ਦੇਬੂ ਮਿਸਤਰੀ, ਬਾਬਾ ਠੁਕਠੁਕੀਆ ਵਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਲਈ ਮਿਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਲਿਤ ਮੁਹੱਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਹੱਲਾ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਘਰ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਘਰ ਲਾਗਲੇ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਨ। ਮੈਂ ਪਰਚੀਆਂ ਤੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਥੋਂ ਹੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਹੋਈ। ਹੁਣ ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਾਲਾ ਜੋਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਕੁਆਰੇ ਸੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲਾ ਬਿੱਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਿੱਲੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ। ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ। ਕਈ-ਕਈ ਘੰਟੇ ਉਤਰਾਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹ ਉਤਰ ਕੇ ਵੀ ਥਕਾਵਟ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।

ਮੈਂ ਦੀਪੇ ਨੂੰ ਕਰਮੇ ਵਾਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਛੱਡੋ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਕਾਹਨੂੰ ਏਡੀ ਦੂਰ ਜਾਣਾ। ਇਥੇ ਈ ਸੌਦੀ ਲੇਨੇ ਆ। ਉਸ ਬੇਹੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ। ਉਨੀ ਇਥੇ ਹੀ