ਹੀ ਰਸਤਿਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ।

ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇਰਾ ਰਸਤਾ ਬੜਾ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼-ਦੇਹ ਹੁੰਦਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਵਾਲੇ ਲਈ। ਇਧਰਲੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਕੜਾ ਤੇ ਥੁੜਾ ਮਾਰੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਸਨ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੇ ਕਸ਼ਟਦਾਈ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ ਬੜੀ ਆਮ ਜਿਹੀ। ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸੇ ਹਰੀ ਭਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪਥਰੀਲੀ, ਉਬੜ-ਖਾਬੜ ਖੰਡ ਟੇਢਾ-ਮੇਢਾ ਤੇ ਪੈਰ-ਪੈਰ 'ਤੇ ਠੁਕਰਾਂ ਲਗਦੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੂਰਜ ਦੇਰ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੋਚਦਾ, ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾ ਪਿਛਿਓਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ਮਗਰ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਨਾ ਹਨੇਰਾ ਕਿਉਂ ਹੋ ? ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਨੇਰਾ-ਹਨੇਰਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ, ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ, ਪਿਛੜੇਪਣ ਦਾ ਤੇ ਸੋਚ ਦਾ....।

ਇਕਦਮ ਸੁਨਸਾਨ ਤੇ ਬੀਆਬਾਨ ਰਸਤੇ 'ਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਪਥਰੀਲੀ ਖੰਡ ਵਿਚ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਖੜੋਤੀਆਂ ਥੇਹਰਾਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਭਉਲਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਦਰਿਆ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ, ਰੇਤ ਤੋਂ ਲੰਘੇ ਸੱਪ ਮਗਰੋਂ ਬਣੀ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਵਰਗੇ ਰਸਤੇ। ਉਸ ਪਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਛਾਤੀ ਫਾੜ ਕੇ ਉੱਗੇ ਬੋਹਰ, ਬਨ੍ਹਾ ਬਸੂਟੀ, ਕੇਸਰੀ ਫੁੱਲਾ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਪਲਾਹ ਦੇ ਬੂਟੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਹ ਦੇ ਚੌੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਪੋਤਲਾ, ਡੂਨੇ, ਦਾਤਨਾਂ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਸਨ। ਖੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਛਾਂਦਾਰ ਬਿਰਖ ਹੇਠ ਮੇਂਹਦਰੂ ਝਾੜੀ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਛੱਤ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਹੇਠ, ਦੋ-ਚਾਰ ਘੜਲੀਆਂ ਰੱਖ ਕੇ ਲਾਇਆ ਪਰੋ। ਜਿੱਥੇ ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਰਾਹੀ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬੈਠ ਕੇ ਸੁਸਤਾ ਲੈਂਦੇ। ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥਕਾਵਟ ਘਟਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਪਰ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਲਈ ਅਸੀਸਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾਉਂਦੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰੀਲੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹੀ ਲਈ ਤੁਰਨਾ ਇਕ ਦਮ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਠੋਕਰ ਵਜਦੀ ਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿੱਕ ਵਜੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਾਂਗ ਉਲਰ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਭੁੜਕਦਾ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਸਾਮਾਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰਨਾ ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਚਨੇ ਚੱਬਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘੋੜਿਆਂ, ਖੱਚਰਾਂ ਜਾਂ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਢੋਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੀਆਂ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾ- ਖਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਨਕੋਰ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਅੱਡੀਆਂ ਝੜ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਪਥਰੀਲੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕ ਦੌਰੇ ਵਰਗੀ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਦੂਰ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਹਰੀ-ਨੀਲੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲੀ ਪਹਾੜੀਓ ਅੱਗੇ ਧਰਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਖਿਤੀਜ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਰਾਹੀ ਤੁਰਦਾ-ਤੁਰਦਾ