ਹੋਂਦ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਅਨਜਾਨ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਆਇਆ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਉਂਝ ਹੀ ਭਟਕਦਾ ਫਿਰੇ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ। ਇਥੇ ਕੁ ਆ ਕੇ ਕੰਡਿਆਲੀ ਬਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਰਸਤਾ ਖੰਡ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇਸ ਚੌੜੀ ਖੇਡ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਇਸ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਐਤਵਾਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ। ਇਥੇ ਸੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਲਈ ਇਕੋ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸੀ।

ਮਸਾਂ ਸੋ ਕੁ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲਈ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਚਰਣਾ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ। ਟੀਨ ਦੀ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਕਮਰੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਪਿੱਪਲ, ਧੰਮਣ ਤੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਝੁਰਮੁਟ। ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਮਸਤ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਾਸਟਰ। ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਭੱਜਦੇ-ਨਠਦੇ ਅਧਨੰਗੇ ਜਿਹੇ ਗਰੀਬ ਬੱਚੇ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਕ ਦਮ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਤੇ ਨੱਕ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿਚ ਦੂਸਰੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਲਗਭਗ ਉਨੀ ਹੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਮੰਦਰ। ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਅਣਢਕਿਆ ਖੂਹ। ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਇਕਦਮ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਟਰ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੁਪਰ ਮਾਰਕੀਟ। ਇਸੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਧਿਆਪਕ।

ਪਿੱਪਲ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਕੋਈ ਫਰਲਾਂਗ ਭਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਬੋਹੜ ਹੇਠਾਂ ਖੇਡ ਕੰਢੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਖੂਹ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਹੀ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਉਂਦੇ। ਪਿੰਡ 'ਚ ਜਾਤੀਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਖੂਹ ਅਤੇ ਸਿਵੇ ਸਨ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਛੱਡੇ ਹੋਏ ਡੰਗਰ ਦੋਹਾ ਖੂਹਾ ਦੀ ਮੰਨ ਨੇੜੇ ਬਣਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ, ਰੋਕ ਟੋਕ ਤੇ ਭੇਅ ਦੇ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਲੈਂਦੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੂਝਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਸਕੂਲ ਸਾਹਮਣੇ ਮੰਦਰ ਲਾਗੇ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਦੁਆਲੇ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਪੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ "ਸੂਰਜਾ-ਸੂਰਜਾ ਛੋਟੀ ਸੁਕਾ ਸਾਡੀ ਕੋਠੀ ਦਾਣੇ ਪਾ" ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਘਰਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੁਰੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਣੀ ਓਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ। ਖੂਹ ਲਾਗੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਿੰਗ ਫਸਾ ਕੇ ਭਿੜਦੇ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਿੰਗਾਂ 'ਚ ਸਿੰਗ ਫਸਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਕੇਲਣ ਲਈ ਜੋਰ ਅਜਮਾਇਸ਼