ਡਰ

ਡਰ, ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਖਿਝ ਤਿੰਨੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ। ਗੁੱਸਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡਰ ਉਪਜਾਉਣਾ ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖਿਝ ਅਜਿਹਾ ਗੁੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਕੇਵਲ ਆਪਣਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਖਿਝਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਬੇ-ਬਸੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਧਾਰਣ ਨਜ਼ਰੇ ਵੇਖਿਆ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁੱਸਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਜ: ਗੁੱਸਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਅਤੇ ਡਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੋ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁੱਸਾ ਜਾਂ ਕ੍ਰੋਧ ਮੁੱਢਲੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡਰ ਜਾਂ ਭੈ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਰਿਸ਼ਤਾ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ; ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਨਹੀਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਡਰ ਜੀਵ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਡਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਕ੍ਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਡਰ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ; ਜਾਂ ਜੋ ਡਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਭੈ ਦਾ ਅਨੁਭਵੀ ਹੀ ਭੈ ਦੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁੱਸਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭੇ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੋ ਨਿਰਕ੍ਰੋਧ ਹੈ, ਉਹ ਨਿਰਭੈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਨਿਰਭੈ ਦਾ ਨਿਰਕ੍ਰੋਧ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਡਰ, ਗੁੱਸੋ ਅਤੇ ਖਿਝ ਆਦਿਕ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਡਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਵੇਖਿਆ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਭੈ ਦਾ ਆਕਾਰ-ਪਾਸਾਰ ਈਰਖਾ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਲਈ ਵਡੇਰਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਰੋਗ ਦੀ ਰਾਮਬਾਣ ਔਸ਼ਧੀ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਆਦਿਕ ਸਾਰੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿਉਂਜੁ ਪਸ਼ੂ- ਪੁਣੇ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਜੇ ਅੱਜ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਬੇ-ਨੇਮੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੋਂ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ; ਨਾ ਹੀ ਅੱਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਡਰ ਮਨੁੱਖੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਈਰਖੀ ਆਦਮੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਾਂਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰੰਤੂ ਡਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਈਰਖਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਉੱਤੇ ਸਦੀਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੀ ਰੱਖਦੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੱਚੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਤੌਰ