ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹਰ ਪੁਜਾਰੀ ਜੇ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਕੋਈ ਪਾਗਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰ ਕੇ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਸ਼ਮੰਦ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਹੋਸ਼ ਗਵਾ ਕੇ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹਵੇਗਾ।

ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਸਾਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਵਡੇਰੀ ਉਮਰੇ, ਜੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਵਿਹਲ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਇਸ ਕੋਲੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮੁਥਾਜੀ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਪਜਾਈ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਲੋੜਾ ਜਿਹਾ ਭਾਰ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਹੁਤ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧਾ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਜਾਣ ਕੇ ਕੌਣ ਉਦਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਆਪਣੀਆ ਉਣਾਂ ਅਤੇ ਭੁੱਲਾ ਦਾ ਚੇੜਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਵਰਨਾ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ, ਜੀਵਨ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸੋ ਸਾਲਾ ਸੰਤਾਪ ਹੁੰਦਾ। ਅੰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਅੰਤ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਅੰਤ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ? ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੋਣਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗ ਕੇ ਘੁਲ ਘੁਲ ਮਰਦੇ ਵੇਖਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅੰਤ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ।

ਨਰਕ-ਸ੍ਵਰਗ ਦਾ ਡਰ

ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਦਾਸੀ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, 'ਮਰ ਕਰ ਭੀ ਚੈਨ ਨਾ ਪਾਇਆ ਤੋਂ ਕਿਧਰ ਜਾਏਂਗੇ ?' ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ। ਯਹੂਦੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਸ੍ਵਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਸੁਰਗ ਜਾਂ ਜੰਨਤ ਵਿੱਚ ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ ਹੈ ਅਤੇ ਨਰਕ ਜਾਂ ਜਹੰਨੁਮ ਵਿੱਚ ਸਦੀਵੀ ਦੁਖ। ਦੁਖ-ਸੁਖ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣੂੰ ਹੈ ਪਰ ਸਦੀਵਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਨਿਆਏ-ਪੂਰਣ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਦੁਖ ਅਤੇ ਸ੍ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਸੁਖ ਭੋਗ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਮੁੜ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਨਰਕ-ਸ੍ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਉਸ ਲਈ ਓਪਰੀ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਇਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਨਿਆਏ-ਪੂਰਣਤਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਰਕ-ਸੁਰਗ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਕੇ ਨਿਸਚਿੰਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਲਈ ਇਹ ਸਲਾਹ ਮੰਨਣੀ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਾਪ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸਦੀਵੀ ਨਰਕਵਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੀਲੀ ਲਾਈਨ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੌਤ ਹੋਵੇ। ਕੋਈ ਇਹ ਜੁਰਅਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਾ ਕੇ ਪੁਨਰ ਮਰਨ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਖੜਾ ਕਰ