ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਨਰਕ ਜਾਂ ਸੁਰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਧਰਮ ਭੈ ਉੱਤੇ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਦਰਜਾ ਬਹੁਤ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ, ਵਿੱਦਿਆ, ਵਪਾਰ, ਸਨਅਤ ਵਰਗੇ ਦੂਜੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇ-ਲੋੜਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਭੇਤ, ਭਰਮ ਅਤੇ ਭੈ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਭੇਤਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਦੇ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇੱਕੋ ਗੁਰ-ਮੰਤ੍ਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਗੁਰ-ਮੰਤ੍ਰ ਦਾ ਭੇਤ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ।

ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆ ਅਤੇ ਮੈਤੋਂ ਮਗਰਲੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਭਰਮ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਧਰਮ ਤਰਕ ਨਾਲੋਂ ਕੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਹੁਤਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਅਤੇ ਮੌਤ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਅਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨੇ ਪੰਜ ਚੋਰ ਜਾਂ ਪੰਚ ਬੈਰਾਈ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਈਰਖਾ, ਡਰ, ਘਿਰਣਾ, ਬਦਲਾ, ਆਸ਼ਾ, ਖਿਮਾ, ਦਇਆ, ਸੰਤੋਖ, ਉੱਦਮ, ਸਹਾਇਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਦੁਸ਼ਮਣੀ, ਦੋਸਤੀ, ਉਸਾਰੀ, ਖੇਡ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ ਆਦਿਕ ਸਭ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਡਰ, ਈਰਖਾ, ਕ੍ਰੋਧ, ਘਿਰਣਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਆਦਿਕ ਕੁਰੂਪ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਹੈਨ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ। ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਪਸ਼ੂ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਜੀਵਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਰੂਰ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਲਈ ਇਹ ਕੁਰੂਪ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੋਹ ਜਾਂ ਰਾਗ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਰਾਗ ਦੀ ਥਾਂ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੌਤ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ, ਗ੍ਰਹਿ-ਤਿਆਗ, ਆਲਸ, ਉਦਾਸੀਨਤਾ, ਸਿਬਲਤਾ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ਅਣਉਪਯੋਗਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਭਾਵ-ਹੀਣਤਾ, ਨਿਰਵਿਵੇਕਤਾ ਇਕਾਂਤ-ਪ੍ਰੀਯਤਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਗੰਦਗੀ, ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਦੁਰਾਚਾਰ-ਭਾਵਨਾ, ਪਾਰਗ੍ਰਾਮਤਾ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਅਤੀਤਤਾ ਮੌਤ-ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਧਰਮ

–––––––––––––––––

1. ਪਾਰਗ੍ਰਾਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਵ-ਸਾਗਰ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂ ਪਾਰਲੇ ਕੰਢੇ ਚਲੇ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਅਨੁਭਵਅਤੀਤ ਉਹ ਹੋ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਖ-ਸੁਖ, ਹਰਖ-ਸੋਗ ਭਲਾ-ਬੁਰਾ, ਮਾਣ-ਅਪਮਾਨ, ਹਾਣ-ਲਾਭ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪਰਾਇਆ ਇਕ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ। ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਲਈ ਸਾਧਾਰਣ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਮੁਰਖ ਜਾਂ ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ

ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਧਾਰਣੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਸਾਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।