ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਕਾਵਿ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੇਠ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਸਲੇ ਰਾਹੀਂ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੈ।

ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਧੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿੰਦੂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜੋ ਰੂੜੀਗਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਸੱਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਜੋ ਵਸਤੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਲਖਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਮਤ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਾਨਵ ਸਿਰਜਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਚਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸਾ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੁਗਠਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਇਸੇ ਸਾਮਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸੇ ਭਾਵ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੰਚਾਰ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਚਿੰਨੀਕਰਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਚੰਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਾਠ (Text) ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਚਿੰਨ੍ਰਿਤ (ਸਾਰ ਤੱਤ) ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਮਾਡਲਿੰਗ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"²⁰

ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਜਿਸਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਵੀ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹਨ, ਜੇ ਸਧਾਰਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਲਾ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ. ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆ ਕਿਰਤਾਂ ਪਾਠ ਹਨ।"²¹

ਹਰ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹਨ, ਨਾਵਲ-ਰੂਪਾਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ । ਇਸ