ਪ੍ਰਕਾਰਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਰਥ ਜਾਂ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਉਂਤ ਦੀ ਦਵੈਤ ਨੂੰ ਨਾਕਾਰ ਕੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਰਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰੀ ਜਾਂ ਆਪਹੁਦਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਬੁਲਾਰੇ ਸਰੋਤੇ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੋੜਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਐਮ. ਏ. ਕੇ. ਹੈਲੀਡੇ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ-

(1) ਵਿਚਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ (Indeational function)

(2) ਅੰਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਕਾਰਜ (Interpersonal function)

(3) ਪਾਠਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ (Textual function)

ਵਿਚਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ਹੈ ਜਾਂ ਨਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ? ਸਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ਸੋਚਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੋਂ ਅਕਰਮਣੀ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਕਾਰਾਤਮਿਕ ਸੋਚਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਭੌਤਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੋਂ ਸਕਰਮਕ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਧਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੋੜਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਹੁਕਮੀਆਂ, ਬਿਆਨੀਆਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਉੱਪਰ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸੂਚਨਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੂਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚੋਂ ਬਿਆਨੀਆਂ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

(ੳ) ਰਾਮ ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ ਹੈ ?

(ਅ) ਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਗਿਆ ਹੈ।

(ੳ) ਵਾਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਵਾਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਾਕ (ਅ) ਬਿਆਨੀਆ ਵਾਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੂਚਨਾ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੀ ਮਨ ਦੇ ਵੇਗ ਜਾਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸਮਕ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਰ ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਈ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨਿਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿੱਤ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿੱਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਾਠਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਵਖਰਾਇਆ ਹੈ।

(ੳ) ਗੱਡੀ ਹੋਲੀ ਚਲਾਉ।

(ਅ) ਗੱਡੀ ਹੋਲੀ ਚਲਾਉ, ਅੱਗੇ ਸਕੂਲ ਹੈ।

(ੳ) ਵਾਕ ਨਿਰੋਲ ਵਿਆਕਰਨਕ ਵਾਕ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ (ਅ) ਵਾਕ ਇਕ ਪਾਠ ਹੈ। 'ਗੱਡੀ ਹੋਲੀ ਚਲਾਉ' ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਤੱਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਰਚਨਾ ਜਾਂ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾਈ