ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ - ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ, ਚਰਚਾ ਕਰੋ।

ਉੱਤਰ-ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਚਿੰਨ ਪ੍ਰਬੰਧ (Sign System) ਹੈ। ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਸ਼ਬਦਾਂ/ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਧੀਨ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਕੋਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਉਪ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਭਿਨ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਬੋਲ ਰਾਹੀਂ, ਇਸ਼ਾਰੇ ਰਾਹੀਂ, ਰਾਗ ਰੰਗ ਰਾਹੀਂ, ਸੁਗੰਧ ਰਾਹੀਂ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਬੋਲ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਗੰਧ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਸਪਰਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਗਮੀ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਇਹੀ ਰੰਗ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਨਾ ਕਾਰਨ ਲਈ ਸਿਰ ਮਾਰਿਆ/ਫੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੱਖਣ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਹਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰ ਫੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਬੜੀ 'ਮੁਸ਼ਕੀ' ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੋਸਿਓਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਜੋਂ ਸਵਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚਿੰਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਵਿਗਿਆਨ (Semiology) ਆਖਿਆ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਚਾਰ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਚਿਹਨ, ਚਿਹਨਕ ਅਤੇ ਚਿਹਨਤ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?

ਉੱਤਰ-ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਨੂੰ ਚਿੰਨ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਬਦ, ਸੰਕੇਤ, ਸਪਰਸ਼ ਜਾਂ ਰੰਗ, ਸੁਗੰਧ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸੁਨੇਹਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਨੂੰ ਚਿੰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਚਿਹਨ- ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਨੂੰ ਚਿੰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

-ਗੋਲਾ ਪਾ ਪਾਓ।

-ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਉਂਗਲੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।

-ਚਾਕ ਦਾ ਖੜਾਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

-ਸ਼ੀ ਸ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਹਨ। ਸੂਚਨਾ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਹਕ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਰ ਇਕ ਚਿਹਕ ਵਿਚ ਸਿੱਕੇ ਵਾਂਗੂ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸੂਚਨਾ (ਜਿਵੇਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ) ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਵਾਹਕ (ਜਿਵੇਂ ਬੋਲਣਾ, ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ, ਖੜਾਕ ਕਰਨਾ) ਸੋਸਿਓਰ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਨੂੰ ਚਿਹਨਤ (Signified) ਅਤੇ ਵਾਹਕ ਨੂੰ ਚਿਹਨਕ (Signifire) ਕਿਹਾ ਹੈ। ਦਿਹਨਕ ਅਤੇ ਚਿਹਨਤ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਚਿਹਨਕ ਬਾਹਰੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਉਪਲਬੱਧ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਮੇਂ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ