ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਬੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ
-ਸੁਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,
ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਾਲਜ, ਫਗਵਾੜਾ
“ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਬੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ" ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿਚ ਦੋ ਸ਼ਬਦ 'ਉਪਭਾਸ਼ਾ' ਅਤੇ 'ਦੁਆਬੀ' ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜਿਹਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੁਆਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸੋ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਦੁਆਬੀ ਕੀ ਹੈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਾਂਗੇ।
ਉਪਭਾਸ਼ਾ:- ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੋਲਚਾਲ ਤੇ ਇਲਾਕਾਈ ਰੂਪ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਸਾਂਝੀਆਂ ਬੋਲਕ ਖੂਬੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਨੀਅਤ ਭੂਗੋਲਿਕ ਘੇਰੇ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤੀ ਭਾਵੇਂ ਸੀਮਤ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਘੇਰਾ ਜ਼ਰਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਘੇਰੇ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇੱਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਗੁੱਟ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਅਜਿਹੇ 'ਕੁਦਰਤੀ ਗੁੱਟ' ਬਣਦੇ ਹੋਣ, ਉਤਨੀਆਂ ਕੁ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਉੱਨਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ dialect ਸ਼ਬਦ ਢੇਰ ਚਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਪਸ਼, ਅਵਹੱਟ, ਅਵਹੱਠ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਇਦ dialect ਲਈ ਹੀ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਮਹਾਂ ਭਾਸ਼ਕਾਰ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਗੈਰ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ
एकेकसय शब्दस् य बहवोप्यभ्रंशः।
तथथा गौरित्यस्य शब्दस्य गायी,
