ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ: ਵਰਤਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

-ਡਾ. ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ,

ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸਕੂਲ,

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ

ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਉਚਾਰਨੀ (articulatory) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਹ ਉਚਾਰਨੀ ਰੂਪ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਮੂਰਤ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਮੂਰਤ ਰੂਪ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਬੁਲਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਸਲਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਦਰਅਸਲ ਮਾਝੀ, ਦੁਆਬੀ, ਮਲਵਈ, ਪੁਆਧੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ ਬੁਲਾਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਉਚਾਰਨ (linguistic articulation) ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਐਨ-ਸਮੱਗਰੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜੁਗਤ (ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ, ਰੂਪ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਵਾਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨਕ) ਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਮਾਈਕਰੋ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ (micro dilectological study) ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਪ-ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ (dilectology) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ (Sociolinguistics) ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਭੂਗੋਲ