ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ:

If the Bhakti movement is to be understood within a framework of opposition doctrines as opposed to experience, Jñaña as opposed to bhakti, Brahmnical hierarchy as opposed to the concept of equality of man, intellect as opposed to emotion- its literary expression is also to be understood within a similar framework of opposition classical and non-classical, sophisticated and folk, sāstrîya and desi.

(Journal of Medieval Indian Literature. Sept. 1977.P.16)

 

3

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਭਗਤ-ਬਾਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ-ਪ੍ਰਾਕਿਰਤ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ- ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸੋਮਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬੇਨਿਆਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਐਮ.ਪੀ. ਭਾਰਦਵਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੀ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਨਕਲ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ, ਇਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਸਾਂਝ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਰੀਤੀ ਤੋਂ ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਵਿਚ ਜੁੜਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਰ ਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ, ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਭਾਰਤੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ, ਸਮਕਾਲੀ ਭਗਤੀ ਮੱਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਵਈਏ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵੱਲ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਮੱਤ ਹਨ. ਇਕ ਧੜਾ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਧੜਾ, ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਸਨਾਤਨੀ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਕੱਟੜ, ਸ਼ਰ੍ਹਈ ਜਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਰੂਪ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ। ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੂਫ਼ੀਮਤ ਭਾਵੇਂ ਸਨਾਤਨੀ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਢਲੇ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢਲੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।