ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਸਰਈ ਰੂਪ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰ ਅਕੀਦੇ ਵਜੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਅਸਲੋਂ ਓਪਰੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਜਨਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਢਾਲ ਕੇ ਪ੍ਰਦੇਸੀ (ਮੁਸਲਮਾਨ) ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਜਨਸਧਾਰਨ ਦੇ ਨੇੜ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। "ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਹਿਜ ਧਰਮ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਏਥੋਂ ਦੇ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਤੋਂ ਚੋਖੀ ਵਿੱਥ ਉੱਪਰ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਕਮ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਫ਼ਕੀਰ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਮੱਕਾ. ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਕੁਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ, ਸਮਾਂ ਤੇ ਚਰਿਤਰ ਦੂਰ ਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਵਸਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।" (ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਮੁੱਲ ਤੇ ਮੁਲੰਕਣ, ਪੰਨੇ 92-93) ਸਈਅਦ ਅਲੀ ਅੱਬਾਸ ਜਲਾਲਪੁਰੀ ਵਰਗੇ ਚਿੰਤਕ ਭਾਰਤੀ ਸੂਫ਼ੀਮੱਤ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਮਿਥਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਅਯਾਮ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਯੂਨਾਨੀ ਰਹੱਸਵਾਦ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਵੇਦਾਂਤ ਤੇ ਭਗਤੀ-ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੁੱਠ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਭਾਰਤੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਨਾਤਨੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਰੂਪ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਰਵਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਭਾਰਤੀਕਰਣ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਸਰਲੀਕਰਣ ਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ। ਬੋਲੀ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਭਗਤ/ਸੰਤ ਬਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ-ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸੁਗਮ ਹਨ। ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ- ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ, ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਲੋਕ-ਨਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨਾਲ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਤਥਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ, ਇਸਲਾਮੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਇਕਾਂ, ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਈ ਬੰਧੇਜ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਨਿਭਾਅ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਲਾਗਤਾ ਉਹ ਤੱਥ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ- ਹਿਤ-ਮੁਖੀ ਪੈਂਤੜੇ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਵਰਗੇ ਮੁਢਲੇ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਇਸਲਾਮ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਤੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਹਿਤ ਪਾਲਣ ਲੱਗਾ,