ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਵਾਂਗ ਉਸ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਾਂ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਵਾਂਗ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣ ਗਏ। ਇਥੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢਲੇ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਈ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਉਸਦੇ ਆਤਮਿਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿੱਘਰ ਚੁਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਨਾਤਨੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਕੋਈ ਉਸਾਰੂ ਰੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਆਗਮਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਰਾਹਤ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਸੀ । ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਧਰਮ-ਤੰਤਰ (Brahmanical hierarchy) ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਤ ਕਠੋਰ ਧਰਮ-ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੇ ਊਚ-ਨੀਚ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਦੇ ਝੰਬੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਵਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੇ ਵੱਡੀ ਰਾਹਤ ਦਿੱਤੀ। ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਧੜਾ-ਧੜ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਪੜਾ ਤੱਕ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਰੋਲ ਉਸਾਰੂ ਰਿਹਾ, ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਹੀ। ਪਿਛਲੇਰੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਵਿਭਚਾਰੀ ਬਣ ਬੈਠੇ, ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਰੋਲ ਦੀ ਕਰੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਾਸਨਾ-ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਪੱਧਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਗਾੜਾਂ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ। ਵਜੀਦ, ਅਲੀ ਹੈਦਰ, ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਆਦਿ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਨਿਭਾਅ ਅਤੇ ਮੁਗਲ-ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੇ ਮੁੱਲਾਂ-ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਦੀ ਤਿੱਖੇ ਸੁਰ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕਾਂ ਕਾਜ਼ੀਆਂ-ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਨਿਘਾਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਖਿਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤਨਮੁਖੀ ਸਮਾਜਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ (ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਊਚ-ਨੀਚ, ਧਾਰਮਿਕ-ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਵਖਰੇਵੇਂ) ਦੀ ਭੰਡੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਠੋਰ ਰੀਤੀਵਾਦੀ ਨਿਭਾਅ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ/ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਬਿਖੇੜਿਆਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੋਖੀ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਲਾਮ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ :

ਬੇਦ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਥੱਕੇ

ਸਿਜਦੇ ਕਰਦਿਆਂ ਘਸ ਗਏ ਮੱਥੇ

ਨਾ ਰੱਬ ਤੀਰਥ ਨਾ ਰੱਬ ਮੱਕੇ

ਜਿਸ ਪਾਇਆ ਤਿਸ ਨੂਰ ਅਵਤਾਰ

ਕਹੂੰ ਮਸਜਿਦ ਕਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ

ਕਹੂੰ ਬਣਿਆ ਠਾਕਰ ਦੁਆਰਾ ਹੈ