ਕਹੂੰ ਬੈਰਾਗੀ ਜਟਧਾਰਾ ਹੈ

ਕਹੂੰ ਸ਼ੇਖਨ ਥਣ ਬਣ ਆਇਆ ਹੈ

ਕਹੂੰ ਤੁਰਕ ਮੁਸਲਮਾਂ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੋ

ਕਹੂੰ ਭਗਤ ਹਿੰਦੂ ਜਪ ਕਰਤੇ ਹੋ

 

ਕਈ ਹਾਜੀ ਬਣ ਬਣ ਆਏ ਜੀ

ਗਲ ਨੀਲੇ ਜਾਮੇ ਪਾਏ ਜੀ

ਹੱਜ ਵੇਚ ਟਕੇ ਲੈ ਖਾਏ ਜੀ

ਕਦੀ ਬਾਤ ਸੱਚੀ ਵੀ ਲੁਕਦੀ ਏ

ਇਕ ਨੁਕਤੇ ਵਿਚ ਗੱਲ ਮੁਕਦੀ ਏ

 

ਬੁੱਲ੍ਹਿਆ ਧਰਮਸਾਲ ਧਾੜਵੀ ਰਹਿੰਦੇ

ਠਾਕਰ ਦੁਆਰੇ ਠੱਗ,

ਵਿਚ ਮਸੀਤਾਂ ਰਹਿਣ ਕੁਸੱਤੀਏ

ਆਸ਼ਕ ਰਹਿਣ ਅਲੱਗ।

ਧਰਮ-ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਸਰਲੀਕਰਣ ਲਈ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸਭ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ. ਬਰਾਬਰੀ, ਚੰਗੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕੂ ਵੰਡੀਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ। ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸ਼ਰ੍ਹਾ, ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਖ ਅਤੇ ਆਚਰਣਿਕ ਉੱਚਤਾ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਰਾਂਝੇ (ਮਨੁੱਖ) ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਤੇ ਗੁਰਬਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਤਾ ਹੈ। ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ 'ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਜਾਤ' ਕਹਿ ਕੇ ਭਾਵਨਾਮੂਲਕ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਇਆ, ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਸਰਲੀਕਰਣ ਰਾਹੀਂ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨਾਂ ਉਤੋਂ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਗਲਬੇ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਲਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। 'ਇਸ਼ਕ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਕੀ ਨਾਤਾ'? ਜਾਂ 'ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਕਰ ਜਾਵਾਂ ਕਾਅਬੇ ਨੂੰ ਦਿਲ ਲੋਚੇ ਤਖਤ-ਹਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਕਠੋਰ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਾਤ ਅਤੇ ਅਮਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਜੁੱਟ ਰਾਹੀਂ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੁਰਬਤ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਗੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸਾਧਨ-ਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਰਥਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬੇਵਸੀ ਦਾ ਚਿਤਰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਹੈ। ਸਾਧਨਹੀਣ ਬੰਦੇ ਦੀ ਆਚਰਣਿਕ ਉੱਚਤਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਅਤੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਨਿਘਾਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਨੂੰ ਗੁੱਝੀ ਚੋਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। 'ਮੈਂ ਚੂਹਰੇਟੜੀ ਹਾਂ ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਚ ਬੁੱਲ੍ਹੇ