ਕਰਕੇ ਕਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਥਾਪਤੀ ਨਾਲ 'ਮਨਸੂਰ' ਵਾਂਗੂ ਟਕਰਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਬਾਕ ਸੱਚ ਭਾਂਬੜ ਵਾਂਗ ਬਲਦਾ ਤੇ ਬਾਲਦਾ ਹੈ. ਸੱਚ ਤੋਂ ਮਨੁਕਰ ਹੋਇਆ ਕਵੀ ਜਾਂ ਸੱਚ ਦੇ ਸਾਧਕ ਦੇ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ। ਸੱਚ ਦੇ ਸਾਧਕ ਦੀ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਮੌਤ ਹੈ: ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਸੱਚ ਵਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਲਵੇ ਜਾਂ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਕਹਿਰ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਇਕੋ ਰਾਹ ਕਲਾ ਦਾ ਰਾਹ ਬਚਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਲਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦਾ ਉਹਲਾ ਕਰਕੇ ਕਹੇ। ਇਸ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਛੇਵੇਂ ਬੰਦ ਵਿਚ ਕਲਾ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਰਮਜ਼ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਹੈ। 'ਅਸਰਾਰ' ਅਤੇ 'ਮਖਫ਼ੀ ਗੱਲ' ਦੇ ਅਰਥ ਰਮਜ਼ ਜਾਂ ਗੁੱਝੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਹਨ। ਸੱਚ ਨੂੰ ਰਮਜ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੁਕਾ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਕਵੀ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਦਮਨ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਜਬੂਰੀ ਵੀ । ਸੱਚ ਨੂੰ 'ਜੱਚ ਜੱਚ' ਕੇ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਵੀ ਦੂਹਰੀ ਰਮਜ਼ ਹੈ, ਸੰਕੇਤ ਸਮਾਜਕ ਡਰ ਵੱਲ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੇ ਬੇਰੋਕ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਠਾਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤ ਵੱਲ ਵੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕੱਥ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰਹੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੇਡ ਕੇ ਦਸਣ ਨੂੰ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ (ਸ਼ਿਅਰ-ਰੀਤ) ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸੁਭਾਅ ਕਿਹਾ ਹੈ। (ਸੇਧਾਂ, ਪੰਨਾ 35) ਇਸ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਚ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਰਜਣਾ ਮੁਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹੱਸਾਤਮਕਤਾ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਕਲਾਕਾਰ ਸਮਾਜਕ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਰਜਣਾ-ਮੁਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰੋਸ ਦੀ ਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਡੀ. ਪੀ. ਮੁਕਰਜੀ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਜਣਾ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਵਿਦਰੋਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰਹੱਸਾਤਮਕਤਾ ਸਮਾਜਕ ਦਮਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਰਹੱਸਮਈ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਉਹਲਾ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਗਤੀ ਮੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਡੀ.ਪੀ. ਮੁਕਰਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਹਰਾਣੇ ਬੇਲੋੜੇ ਨਹੀਂ :

Mystic cults and literatures were more sharply dissident. Their emphasis on the individual was as much a protest against priestly rule as their doctrine of love was against the law of Karma, the way of knowledge (jñan-marga) and rituals of the Brahmins. The very fact that mysticism, including Sufism, was the utmost limit of protest is an evidence of the closed nature of the society. In an open society other manifestations of the protest and desired changes are possible, but in a closed society mysticism appears to be the only way out of the shell.

(Diversities, P. 302).