ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਚੇਤ-ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ 'ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੰਸਕਾਰ' ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਹਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ-ਸਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਾਨਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ-ਸਾਰ ਅਤੇ ਯੁੱਗ-ਬੋਧ ਵਿਚਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਵੀ ਮੂਲਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਪੜਾਵਾਂ ਉਪਰ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਦਰ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਮਨੁੱਖ ਹੱਥੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਿਰਜਦਾ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕੀਤੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਉਪਭੋਗੀ ਸੀ. ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਪਰ ਆਸ਼ਰਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਸ ਦੈਵੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਅਣਦਿਸਦੀ ਦੈਵੀ ਸੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੱਧਯੁੱਗ ਤੱਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੂਤਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕਲਾ-ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਰਜਣਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੈਵੀ-ਸਿਰਜਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਮਹੱਤਵ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰੱਬ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਪੜਾਵਾਂ ਉਪਰ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ, ਦੇਵਤਾ ਰਿਹਾ।

ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਦਾ ਗਿਆ. ਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਪਰ ਉਸਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ. ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦਾਸ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਸੁਆਮੀ ਬਣਦਾ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਸਿੱਧੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੋਗਣਹਾਰ ਤੋਂ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚੋਂ ਰੱਬ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਦੇਵਤਾ ਖ਼ਰਾਜ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀ। ਠੀਕ ਏਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲੋਕਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਜਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋਈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ